Welkom in de slangenkuil

Zijn managers rationele wezens die werken volgens redelijke doelstellingen ? We weten wel beter, stelt Manfred Kets de Vries. En hij noemt namen.

Wanneer u een kikker in een pan met heet water gooit, springt hij er meteen uit. Zet die kikker in een kom koud water die je traag laat opwarmen en er volgt geen reactie. Door de geleidelijke verandering van de temperatuur merkt de kikker niet dat hij langzaam gekookt wordt. “Helaas beginnen veel organisaties als ze groeien op de gekookte kikker te lijken. Het kerkhof van bedrijven ligt bezaaid met ondernemingen die niet hebben opgemerkt dat er onvermijdelijke veranderingen om hen heen hebben plaatsgevonden. Ze worden maar al te vaak in slaap gesust door het succes dat ze hadden.”

Zo luidt de diagnose van psychoanalyticus-econoom Manfred Kets de Vries. Het omgaan met verandering vormt in zijn jongste boek, Op leven en dood in de directiekamer, één van de sleutelthema’s. Het hertimmeren van de organisatie, het ombuigen van de processen en het opstellen van een nieuwe functieclassificatie zetten geen zoden aan de dijk als er geen rekening gehouden wordt met de menselijke factor. Precies die invalshoek vormt het draagvlak van Kets de Vries. De Nederlander die als econoom afstudeerde aan de Universiteit van Amsterdam, als MBA’er aan de Harvard Business School en als psychoanalyticus aan het Canadian Psychoanalytic Institute, is professor in Management en Leiderschap aan Insead in het Franse Fontainebleau. Lang voor het een lucratieve trend was, publiceerde hij al boeken over de raakvlakken tussen management en psychologie van medewerkers en leidinggevenden. Hij leerde de bedrijfswereld rekening houden met de verborgen (klein)menselijke motieven.

ROBERT MAXWELL.

Na zowat 20 jaar hameren op het (soms verpletterende) belang van de psychologie, is de kruistocht van Kets de Vries nog lang niet ten einde. Door de almaar snellere veranderingen in maatschappij, technologie en markt, nemen de karakteriële dimensies alleen maar in belang toe. Meer dan ooit leven we in het ik-tijdperk. Dat zwengelt het narcisme aan, wat bij vele toplui al ruimschoots voorhanden was.

Het boeiende bij Kets de Vries is nu net dat hij het niet bij een theoretisch betoog houdt, maar zijn besluiten doorspekt met concrete onderzoeksresultaten en fascinerende voorbeelden. In dit boek laat hij zijn diagnose grotendeels samenvloeien in een indrukwekkend portret van Robert Maxwell. Zo toont hij de duistere zijde van het ondernemerschap. Het beeld van de socialistische multimiljonair, die in hoogst mysterieuze omstandigheden om het leven kwam op het ogenblik dat zijn imperium met zowat 400 bedrijven op instorten stond, is even interessant als huiveringwekkend.

Afwijkende meningen duldde Maxwell niet. Hij liet de telefoons van zijn collega-directieleden bij de Mirror Group aftappen. Via een intercomsysteem kon hij zijn werknemers de huid vol schelden. “Zijn toorn kon mensen veranderen in een sidderend hoopje ellende.” Hij was de specialist in de champignon-behandeling, waarbij mensen in het duister worden gehouden door systematisch informatie en kennis achter te houden. Kets de Vries verklaart dat gedrag onder meer aan de hand van de (zeer) arme komaf van de joodse Slovaak en de tragedie dat hij als enige uit zijn familie de holocaust overleefde.

DJENGIS KHAN.

Het ongezonde narcisme, de machtsgeilheid, de verslaafde hunkering naar applaus en het ziekelijke wantrouwen blijven niet eens beperkt tot buitenissige houwdegens à la Maxwell. Verzucht Kets de Vries : “Maxwell was in veel opzichten een typische ondernemer.” Rept hij zich : “Deze uitspraak moet niet verkeerd worden opgevat, want er valt heel veel goeds te zeggen over mensen met ondernemingszin. (…) Helaas kent hun gedrag soms ook een duistere zijde. Veel ondernemers hebben een persoonlijkheidskronkel die in aanleg een belangrijke energiebron is, maar die in extreme vorm tot hun ondergang kan leiden.”

Ondanks alle vernederingen en stank voor dank, vinden zowat alle Maxwells of Djengis Khans van het bedrijfsleven een hofhouding van martelaren, regelneven en andere masochisten die even gretig als onderdanig voor hen blijven werken. Ze halen de kastanjes uit het vuur en krijgen vervolgens een woede-uitbarsting over zich heen. Kets de Vries voert onder meer Leona Helmsley ten tonele. De New York Times noemde haar de Lady Macbeth van de hotelindustrie. Prompt wordt onderzocht welke types voor zulke tirannen en haaibaaien blijven sloven, een verkenning die uitmondt in een droevige portrettengalerij van slaafse volgelingen.

Sommige typen en zelfs voorbeelden heeft Kets de Vries al in andere boeken en publicaties opgevoerd, wat tot enkele vervelende déja-lu’s leidt. Maar over het algemeen verdient deze uitgave een ernstige lectuur. De wereldvermaarde auteur wijst trouwens ook op mogelijke uitwegen uit de tirannie.

LUC DE DECKER

Manfred Kets de Vries, Op leven en dood in de directiekamer. Lannoo/Scriptum, 245 blz., 950 fr.