De verborgen miljarden van Ikea

De Zweedse meubelreus Ikea maakt als geen ander gebruik van de kronkels in de verschillende nationale wetgevingen om stichtingen op te zetten die een weinig banaal doel dienen: het bedrijf zelf. De Ikeaconstructies zijn enorm ingewikkeld en nagenoeg niet te ontmantelen. Enige nadeel: voor de opvolgers van Ingvar Kamprad, de stichter van de winkelketen, wordt het enorm moeilijk om met Ikea te doen wat ze willen.

Niets zo ergerlijk als het in elkaar zetten van een Ikea-meubel. Maar zelfs dat is eenvoudig vergeleken bij elke poging om de rekeningen van ‘s werelds grootste distributeur van woninginrichting op een rijtje te zetten. Er is al veel inkt gevloeid over de opmerkelijk efficiënte retailformule van Ikea. Het Britse blad The Economist heeft nu ook onderzoek gedaan naar de niet minder verbazingwekkende financiële structuur van de groep.

Ikea Zweeds? Helemaal niet

Hoewel Ikea een van Zwedens bekendste exportproducten is, is het bedrijf in strikt juridische zin al niet meer Zweeds sinds begin de jaren tachtig. De keten maakte naam door Scandinavisch design aan te bieden tegen Aziatische prijzen. Ze is er bovendien in geslaagd haar internationale expansie door te voeren zonder te struikelen, iets wat onder retailers een zeldzaamheid is.

De moeder van alle Ikeabedrijven – die 207 van de 235 Ikeavestigingen wereldwijd uitbaat – is de Ingka Holding, een besloten vennootschap naar Nederlands recht. Op zijn beurt behoort de Ingka Holding integraal toe aan de Ingka Foundation, een in Nederland ingeschreven, belastingvrije juridische entiteit zonder winstoogmerk die in 1982 de aandelen van Kamprad kreeg toegeschoven. Stichtingen zijn de meest voorkomende vorm van organisaties zonder winstbejag in Nederland. Van dat soort zijn er tienduizenden geregistreerd bij onze noorderburen.

De meeste van de Nederlandse stichtingen zijn piep-klein, maar als de Ingka Foundation op de beurs zou staan, zou ze – gemeten naar marktwaarde – tot de tien grootste bedrijven in Nederland behoren. Het belangrijkste activum is dus de Ingka Holding, die conservatief gefinancierd wordt en hoogst rendabel is. De winst na belastingen liep in het jaar dat eindigde op 31 augustus 2004 (het recentste jaar waarin de groep haar rekeningen neerlegde) op tot 1,4 miljard euro. Dat komt – met een verkoopcijfer van 12,8 miljard euro – neer op een indrukwekkende winstmarge van 11 %.

De waarde van de Ingka Holding relativeren, is moeilijk. Ikea heeft immers geen rechtstreekse concurrenten die wereldwijd actief zijn. De aandelen van Target, een grote en succesvolle winkelketen in de Verenigde Staten die een vijfde van zijn verkoop haalt uit binnenhuisinrichting, staat geprijsd tegen 20 keer de jongste jaarinkomsten van de groep. Als we dezelfde koers-winstverhouding toepassen op de Ingka Holding, dan komen we op een waarde van 28 miljard euro.

Gezien Ikea’s groeivooruitzichten is dat waarschijnlijk een conservatieve waardering. Het verkoopcijfer – de enige financiële informatie die Ikea vrijgeeft – bedroeg 14,8 miljard euro voor het jaar dat eindigde op 31 augustus 2005, een stijging met 15,6 % tegenover het voorgaande jaar. Bovendien bestaat er nog een aanzienlijk potentieel voor nieuwe vestigingen.

Ingka Holding heeft slechts 26 verkooppunten in Amerika. Daartegenover staat dat hij in Europa, een markt met een vergelijkbare omvang, meer dan 160 vestigingen telt, die goed zijn voor meer dan 80 % van de totale omzet. In april opende Ikea zijn eerste winkel in Japan.

Rijkste ‘caritatieve instelling’ ter wereld

Gesteld dat de nettowaarde van de Ingka Foundation ten minste 36 miljard dollar zou bedragen, dan zou het ‘s werelds rijkste caritatieve instelling zijn. Haar waarde overstijgt dan vlot de 26,9 miljard dollar die de Bill & Melinda Gates Foundation, die doorgaans die eer krijgt toegeschoven, volgens de jongst gepubliceerde rekeningen waard is.

Als het echter over goede werken gaat, wint de Gates Foundation het op één been. Ze besteedt het grootste deel van haar middelen aan het lenigen van de nood van de armen op deze wereld. De miljarden van Kamprad daarentegen worden toegewijd aan “innovatie op het gebied van architectonisch en interieurdesign”. De statuten van de Ingka Foundation, die in Nederland openbaar zijn, zeggen dat die maatschappelijke doelstelling niet kan worden veranderd. Zelfs een Nederlandse rechtbank kan maar minimale wijzigingen aanbrengen aan het doel van de stichting. Ook op andere vlakken steken de Kampradstichtingen pover af tegen de Gates Foundation. De Amerikaanse vzw werkt transparant en publiceert onder meer details over elke schenking die ze doet. Nederlandse stichtingen zijn heel losjes gereglementeerd en niet of nauwelijks onderworpen aan toezicht door derden. Zo zijn ze onder meer niet wettelijk verplicht om hun rekeningen te publiceren.

Volgens haar statuten versast de Ingka Foundation haar fondsen naar de Ikea Foundation, opnieuw een stichting naar Nederlands recht met identieke doelstellingen, die inderdaad – zij het karig – geld uitdeelt voor verdienstelijke interieurideeën. Ook die tweede stichting publiceert geen enkele informatie. Hoe – en vooral of – de Ingka Foundation de 1,6 miljard euro aan dividenden, die ze in de periode 1998-2003 ontving van de Ingka Holding, heeft uitgegeven, blijft voor het oog verborgen.

Ikea zegt alleen dat het geld wordt gebruikt voor onbaatzuchtige doeleinden en “om op lange termijn geïnvesteerd te worden zodat een reserve wordt opgebouwd om de Ikeagroep te beveiligen voor het geval er in de toekomst kapitaalbehoeften zouden ontstaan.” Ikea voegt eraan toe dat de giften tijdens de voorbije twee jaar vooral gingen naar het technologie-instituut van Lund in Zweden. Dat zegt dat het in het recente verleden per jaar 12,5 miljoen Zweedse kroon heeft ontvangen van de Ikeastichting (die het instituut ook een ronde som van 55 miljoen kroon schonk aan het einde van de jaren negentig). Voor de activa van de stichting komt dat neer op amper een afrondingsfout.

Achterpoortje om geld te recupereren

Hoewel Kamprad het eigenaarschap van Ikea heeft opgegeven, houdt het bestaan van de stichting in dat zijn controle over de groep absoluut verzekerd is. De stichting wordt beheerd door een directiecomité dat uit vijf personen bestaat en wordt voorgezeten door Kamprad. Dat comité stelt de bestuurders aan van Ingka Holding, keurt wijzigingen goed aan de statuten van de maatschappij en heeft een voorkooprecht op de uitgifte van nieuwe aandelen.

Sinds de oprichting van de stichting maken de echtgenote van Kamprad en een Zwitserse advocaat deel uit van het comité, dat overigens het grootste deel van de beslissingen treft bij gewone meerderheid. Als een lid van het comité ontslag neemt of overlijdt, wordt zijn vervanger aangesteld door het overblijvende viertal. Met andere woorden: Kamprad kan de controle over Ingka Holding uitoefenen alsof hij nog altijd de eigenaar was. In theorie kan er niets gebeuren bij Ikea zonder de toestemming van het comité.

Die zeggenschap is zo strak dat zelfs Kamprads erfgenamen haar na zijn dood niet kunnen verzachten. De doelstelling van de stichting vereist dat ze aandelen in de Ingka Holding “verwerft en beheert”. Andere clausules in de statuten bepalen dat de stichting haar aandelenpakket op zo’n manier moet managen dat de “continuïteit en groei” van de Ikea-groep wordt verzekerd. De aandelen kunnen alleen worden verkocht aan een andere stichting met dezelfde doelstellingen en hetzelfde uitvoerend comité; en de stichting kan alleen worden ontbonden in geval van insolventie.

De controle over Ikea mag dan al vast verankerd zijn, het geld is dat niet. Kamprad heeft een achterpoortje opengelaten om fondsen uit de maatschappij te halen, ook al kan er aan het eigenaarschap en de controle niets worden veranderd. Het handelsmerk en het concept van Ikea is eigendom van Inter Ikea Systems, opnieuw een Nederlandse besloten vennootschap, die echter geen deel uitmaakt van de Ingka Holding. Haar moedermaatschappij is de Inter Ikea Holding, ingeschreven in Luxemburg. Die behoort op haar beurt toe aan een vennootschap met identieke naam op de Nederlandse Antillen, die gemanaged wordt door een trust in Curaçao. Hoewel de eigenaars die daar het vruchtgenot van hebben, aan het oog onttrokken blijven – Ikea weigert ze te identificeren – gaat het bijna zeker om leden van de familie Kamprad.

Inter Ikea haalt zijn inkomsten uit de franchiseovereenkomsten die het heeft met elk van de Ikeavestigingen. Dat is een uiterst lucratieve zaak: Ikea zegt dat alle franchisenemers 3 % van hun verkoopcijfer overdragen. De Ingka Holding, de onderneming die eigendom is van de Kampradstichting, is met zijn 207 winkels de grootste franchisenemer. De overige 28 vestigingen, voornamelijk gelegen in het Midden-Oosten en Azië, worden gerund door andere franchisenemers.

Ikea betaalt slechts 19 miljoen euro belastingen

Hoeveel verdient Ikea Systems? Zijn resultaten staan vermeld in de rekeningen van het moederbedrijf, die in Luxemburg worden gedeponeerd. Daaruit blijkt dat de groep Inter Ikea in 2004 631 miljoen euro aan franchisefees inde en een winst voor belasting maakte van 225 miljoen euro. Dat winstsaldo werd bereikt na aftrek van 590 miljoen euro ‘andere bedrijfslasten’.

Ikea wil weliswaar geen verklaring geven voor die lasten, omdat het zijn beleid is om geen commentaar te leveren op de rekeningen van een privéconcern, maar het ziet er toch naar uit dat Inter Ikea grote bedragen overmaakt aan I.I. Holding, een andere in Luxemburg ingeschreven groep, die zo goed als zeker gecontroleerd wordt door de familie Kamprad en die in 2004 een winst maakte van 328 miljoen euro.

Die ondernemingen hadden eind 2004 bijna 11,9 miljard euro in cash en effecten in handen, ook nadat I.I. Holding tijdens dat jaar voor bijna 800 miljoen euro dividenden had uitgekeerd. Het grootste deel van dat geld was ongetwijfeld afkomstig van de inning van franchisefees. Alles bij elkaar kregen beide groepen in 2004 belastingaanslagen voor amper 19 miljoen euro in de bus, op een gezamenlijke winst van 553 miljoen euro.

Klaarblijkelijk besteedt de familie Kamprad even nauwgezet aandacht aan belastingontwijking als Ikea aan de lage prijzen in zijn winkels.

Ikea’s financieel systeem van stichtingen en holdings is uiterst efficiënt. Dus, volgende keer dat u zich afvraagt wie op het idee is gekomen van de duivelse montageplannen van een Hensvikboekenkast of een Bjurstabuffet, denk dan eens aan de boekhouders van Kamprad.

Copyright: The Economist.

Copyright The Economist