“Op een bepaald moment primeert het lijfsbehoud”

Als paniek regeert en banken niet meer aan elkaar durven te lenen, dan zijn de zwakkere broertjes het slachtoffer. Het is wat Fortis en Dexia overkwam en wat KBC uit de wind zou moeten zetten.

Maandagavond 21 u. Het Amerikaanse Congres heeft zopas het plan-Paulson afgeschoten, en dat na een al zwarte maandag op de Europese beurzen. Bovendien blijkt dat na Fortis ook Dexia met een kapitaalinjectie van de overheid moet worden gestut. “Morgen wordt een heel zware dag vol ongelooflijke, hoge spanningen. Nog meer bankongelukken zijn mogelijk in Europa, maar we zullen ingrijpen waar nodig. Niks doen is geen alternatief”, zegt een lid van het Belgische crisisteam, hopend dat het Amerikaanse Congres terug bij zijn zinnen komt en alsnog een aangepast reddingsplan goedkeurt.

***

Hoe is het mogelijk dat Fortis en Dexia zo in de klappen delen? Daarvoor moeten we terugspoelen naar half september. Toen had de Amerikaanse overheid het lef om de zakenbank Lehman Brothers failliet te laten gaan, en daarmee werd de facto het lot van Fortis en Dexia bezegeld. “Dat de overheid belangrijke financiële instellingen failliet durfde laten gaan, zorgde voor een grote schok. Banken werden doodsbang om nog geld te lenen aan andere banken. De minste vrees dat ze misschien hun geld niet meer zouden terugzien was genoeg om de kraan dicht te draaien”, zegt Patrick Vermeulen, vermogensbeheerder van JP Morgan in Londen. “Op een bepaald moment gaan uit lijfsbehoud de eigen belangen primeren”, zegt een bankier.

Kortom het vertrouwen tussen de bankiers – en dus ook van de klanten in de banken – raakte compleet zoek. En zonder vertrouwen kan een banksysteem niet werken. Dan ontaardt de kredietcrisis van een lastige marathon in een uitzichtloze dodentocht. De harde realiteit is dat in de Europese bankwereld Fortis en Dexia op de zwarte lijst staan van hun collega-bankiers. Dat komt door twijfels rond hun kapitaalpositie, twijfels die ze allebei veel te lang lieten etteren en zweren, met de bekende gevolgen.

“Vorige week droogden de kredietlijnen naar Fortis op. Geld werd alleen nog beschikbaar gesteld op een steeds kortere looptijd en tegen hogere rentevoeten”, werd ons bevestigd. Op de balans van eind juni was Fortis voor 216 miljard euro gefinancierd door andere banken (tegenover 290 miljard euro deposito’s). Eens het vertrouwen zoek is bij deze financiers, kan het daarom heel snel gaan. Vrijdagmiddag gaf Fortis nog een persconferentie dat er geen solvabiliteits- en liquiditeitsproblemen waren. Enkele uren later dienden de overheden van België, Nederland en Luxemburg de bank-verzekeraar te redden met een kapitaalinjectie van 11,2 miljard euro. Bizar, heel bizar allemaal. Op meer dan een adres worden vragen gesteld bij de werking van de toezichthouder, de CBFA. De kritiek: ze speelde niet kort genoeg op de bal en onderschatte de situatie schromelijk.

Met dit extra kapitaal en de geplande verkoop van ABN Amro – als er een aanvaardbaar bod komt – zouden de kapitaalzorgen van Fortis van de baan moeten zijn. “We zullen deze week zien of bij Fortis de mayonaise pakt. Want als de markten hypernerveus blijven, is Fortis nog niet buiten schot”, zegt een Belgische toponderhandelaar. Hoopgevend is dat er maandagavond signalen kwamen dat Fortis weer krediet kreeg bij andere bankiers. Maar het vertrouwen herstellen, vraagt tijd. Een kredietlijn is snel opgezegd, maar de vraag om die lijn te heropenen, moet langs het directiecomité passeren.

In het dossier Dexia werd maandag al duidelijk dat zich ook daar een kapitaalverhoging opdrong om de twijfels over de kapitaalpositie te bannen en een liquiditeitscrisis te bezweren. Na een nacht onderhandelen injecteerden de Belgische, Franse en Luxemburgse overheid, en de bestaande aandeelhouders 6,4 miljard euro, tegelijk boden CEO Axel Miller en bestuursvoorzitter Pierre Richard hun ontslag aan.

“We wisten in het weekend al dat Dexia maandag ons volgende dossier zou worden”, zegt een bron dicht bij de crisis. Dat premier Yves Leterme (CD&V) maandagochtend al publiekelijk zei dat de regering in het weekend ook het dossier Dexia besproken had, wakkerde ook de paniek rond Dexia verder aan. Als het een troost mag zijn: KBC staat niet op de zwarte lijst bij de collega-bankiers en zou dus niet het volgende slachtoffer mogen zijn.

Waar en wanneer eindigt de ellende?

In elk geval werden Fortis en Dexia het slachtoffer van een moderne bankrun, waarbij bankiers met een klik op de muisknop de financiering van collega’s kunnen droogleggen. De interbankenmarkt, waar banken met deposito-overschotten lenen aan banken met tekorten, is de voorbije jaren uitgegroeid tot het hart van het financiële systeem. Wie hiervan afgesneden raakt, is een vogel voor de kat. Het was trouwens geleden van de jaren dertig dat die markt voor langere tijd niet normaal functioneerde. Banken, grote institutionele spaarders en beleggers stoppen hun geld vandaag liever in overheidspapier, en niet in andere banken waar een vraagteken achter de solvabiliteit staat. Als dit hart te lang niet goed werkt, dan dreigt de bloedsomloop – een vlotte kredietverlening aan bedrijven en gezinnen – stil te vallen. En daarmee komt de gezondheid van de economie ernstig in gevaar. Kredietschaarste is de kwaal die een gewone recessie doet ontaarden in een ware hel.

De Europese centrale bank draaide daarom maandag de geldkraan helemaal open om Europese banken van noodkredieten te voorzien die ze van hun collega’s niet meer kregen. Maar dat is eerder een vorm van symptoombestrijding die de wortel van de crisis niet aanpakt. Die wortel is de wankele solvabiliteit van de bankensector, ook in Europa. De helft van alle al geboekte afschrijvingen sinds het uitbreken van de kredietcrisis zit bij de Europese instellingen, en de markt vreest dat er nog lijken, om niet te zeggen een heel kerkhof, uit de kast zullen vallen. Dat Fortis dit weekend ook zijn beleggingsportefeuille met 5 miljard euro afwaardeerde, geeft weinig aanleiding om de gemoederen te bedaren. Die portefeuille woog eind juni nog altijd 193 miljard euro zwaar, al gaat het natuurlijk lang niet altijd om rommelhypotheken.

Patrick Vermeulen: “De markt heeft eerst de slechte banken in de VS getest, op de knieën gekregen, en de overheid gedwongen tot een reddingsplan. Nu worden de probleemgevallen in Europa één na één getest. De zwakke banken uit de kleine landen zijn het eerst aan de beurt, omdat zij geen reddingsplan van 700 miljard dollar op tafel kunnen leggen, zoals de VS . Na Fortis en Dexia zullen de Ierse banken en kleinere Spaanse banken aan de beurt zijn. De interbankenmarkt zal pas herleven als alle probleemgevallen aangepakt en opgelost zijn.”

Het is trouwens niet toevallig dat ook Europese banken verzot waren op hypothecaire kredieten. Die kredieten moeten maar voor 35 % meegeteld worden om de kapitaalbuffer te berekenen die banken moeten aanhouden. Het najagen van hypothecaire kredieten liet de banken toe om met een minimum aan eigen vermogen toch hogere winsten te realiseren.

Eigen schuld, dikke bult

Fortis en Dexia genieten allebei een bedenkelijke reputatie in de internationale bankkringen, en kregen dus de wacht aangezegd toen de interbankenmarkt opdroogde. En dat hebben ze volledig aan zichzelf te wijten.

Fortis schoot in beide voeten tegelijk door eerst tegen een veel te hoge prijs ABN Amro over te nemen, en later door het bod niet in te trekken toen de kredietcrisis losbrak. “Van bij de start was de overname van ABN Amro een waanzinnig project voor Fortis”, zegt een bankier. De escalatie van de kredietcrisis maakte er helemaal een ‘mission impossible’ van omdat Fortis rekende op vette winsten, de verkoop van activa, en extra kapitaal tegen aanvaardbare koersen. “Als je 24 miljard euro spendeert aan een overname, zou je een gedegen risicoanalyse verwachten. Dat is niet gebeurd”, zegt een andere bankier. Een analist stelt: “Als je enkele maanden geleden nog een kapitaalplan op tafel legde, dat zo goed als onuitvoerbaar was, moet je nu niet schrikken dat de markten het geloof in Fortis opzeggen.”

Patrick Vermeulen: “Het is doodjammer, maar Fortis heeft te laat de realiteit onder ogen willen zien. De bedrijfstop werd hier in Londen herhaaldelijk gewaarschuwd om meer duidelijkheid te brengen over hun beleggingsportefeuille, er meer op af te schrijven en meer kapitaal op te halen. Ze zijn blijven ontkennen tot het water hen aan de lippen stond.”

En Dexia maakt precies dezelfde fouten. “Dexia heeft de onzekerheid over bijvoorbeeld FSA veel te lang laten aanslepen. Het had enkele maanden geleden de stekker moeten uittrekken, maar stopte nog meer geld in FSA”, zegt een analist. En verklaart Patrick Vermeulen: “Dexia kampt bovendien met een slecht trackrecord waarbij het de voorbije jaren de rijke cashflows uit zijn gezonde Belgische activiteit slecht investeerde; denk aan de mislukte overname van de Nederlandse zakenbank Kempen & Co of het Amerikaanse FSA. Wat zocht Dexia op de Amerikaanse markt? Zonder FSA was Dexia nu een steraandeel geweest.”

Wie zijn de winnaars?

Een overname door een sterke concurrent had Fortis ook nog naar een veilige haven kunnen loodsen. Maar het enige bod dat in het weekend binnenkwam, was totaal onaanvaardbaar voor Fortis en voor de regering. De Franse Bank BNP Paribas bood 2 euro per aandeel, maar eiste ook overheidsgarantie op de eerste 6 miljard euro verliezen op de gestructureerde beleggingsportefeuille (met daarin de besmette Amerikaanse activa) en een kapitaalverhoging van 2 tot 3 miljard euro door de overheid. Maar voor die prijs kon de overheid net zo goed zelf tussenbeide komen. “Al hielden we het bod van BNP Paribas tot het bittere einde levendig om zo de druk op ING, dat bood om ABN Amro van Fortis te kopen, hoog te houden. Anders stonden we met de rug tegen de muur”, zegt een regeringsonderhandelaar.

“De regering is vriendelijk geweest voor de aandeelhouders van Fortis, omdat dat ook vaak de spaarders zijn bij Fortis”, zegt een bankier. “De koersreactie van maandag is daarom vreemd, want Fortis kwam sterker uit het weekend.” Een collega gaat nog verder: “Fortis is nu de veiligste bank ter wereld. Het heeft een kapitaalpositie waar anderen van dromen, het heeft een staatsgarantie, en kon schoon schip houden in zijn beleggingsportefeuille. Om het cynisch te zeggen: je spaargeld zit nu nergens veiliger dan bij Fortis.”

Maar vraagt een oud-bankier zich af. “Waarom moet Fortis ABN Amro verkopen? ABN Amro is minder getroffen door de kredietcrisis dan andere Fortisonderdelen. Wil Fortis zich terugplooien op zijn kernactiviteit van het retailbankieren, dan kan het best ABN Amro houden en andere meer zakengerichte activiteiten verkopen.”

Op een snel koersherstel van Fortis, Dexia of andere banken hoeft niemand te rekenen. Alleen de banken met diepe zakken die nu de interessante divisies van afgestrafte concurrenten kunnen oprapen voor een prikje, kunnen nog wat te bieden hebben. Patrick Vermeulen. “De prijs die de banken zullen betalen voor de zware crisis en het overheidsingrijpen, is een zware regulering en veel strakkere kapitaalvereisten. Omzetgroei zal voor de banken bijzonder moeilijk worden. Winstgroei zal dus moeten komen van het snoeien in de kosten. En wie kan dat? De sterke banken die nu de zwakke broertjes oprapen. Er worden deals gedaan die anders nooit mogelijk waren. Die fusiegroepen hebben het meeste potentieel om te besparen op de kosten. De sterken zullen sterker worden, en de zwakken worden doodgeknepen. ING bijvoorbeeld kan een goede zaak doen als het ABN Amro koopt van Fortis, op voorwaarde dat het niet te veel betaalt. Dat betekent minder dan 10 miljard euro, of ook ING riskeert een vertrouwensbreuk.” (T)

Door Daan Killemaes