IEDEREEN ZELFSTANDIG? NIET ZO SNEL

De arbeidsmarkt verandert in snel tempo. De opkomst van digitale platforms als Uber en Airbnb schept een nieuwe klasse van werknemers zonder vaste werkgever. Carrièremoves volgen elkaar op, jobs combineren is gewoon, iedereen wordt iedereens concurrent. Freelancen lijkt de nieuwe norm. Maar niet iedereen ziet dat zo.

Kelner overdag, chauffeur ‘s nachts, of omgekeerd. Het leven van Christian, 24 jaar, is goedgevuld. “Ik ben er altijd graag tegenaan gegaan”, lacht de jongeman, die toegeeft dat hij aan de Red Bull is. Als hij niet voltijds werkt als ober in een Brussels restaurant, rijdt Christian voor Uber, de Amerikaanse onderneming die de taxichauffeurs op stang jaagt. Die bijkomende baan houdt hem een dag en een nacht per week bezig, en soms meer. Christian klaagt niet. Voor dat jachtige leven heeft hij zelf gekozen.”Uber bezorgt me een gratis luxe: met wat ik met deze job verdien, betaal ik mijn auto, de benzine en de verzekering”, legt de gewezen limousinebestuurder uit.

Op aanraden van Uber is Christian zelfstandige in bijberoep geworden. Zo kan hij zijn dieselkosten aftrekken van zijn belastingaangifte. “Ik heb de rekening gemaakt. Ik kan de kosten eruit krijgen”, verzekert hij ons.

Christian is een van de 235.000 Belgen die officieel meerdere banen hebben. Dat zijn er 43 procent meer dan tien jaar geleden. En het einde is nog niet in zicht. De opkomst van digitale platforms als Uber en Airbnb bevordert de ontwikkeling van de veelvoudige jobs en schept nieuwe vormen van arbeidsrelaties.

Wereldleiders zonder personeel

Die miljardenbedrijven werken met een revolutionair model dat de arbeidsmarkt dooreenschudt: dankzij de digitalisering kunnen ze in een sector wereldleider worden zonder ook maar één werknemer aan te werven. Uber is een grote speler geworden in het stedelijke personenvervoer, maar bezit niet één taxi en heeft geen enkele chauffeur in dienst. Airbnb, dat al meer dan 10 miljard dollar waard zou zijn, is een gigant in toeristenlogies. Maar het heeft geen enkel hotel, en al evenmin hotelpersoneel.

Dit soort ondernemingen zijn meer dienstenbemiddelaars dan klassieke werkgevers. Enkel voor hun digitale ontwikkeling, hun marketing en hun verkoop hebben ze ‘permanente medewerkers’. Maar de kern van hun business wordt gedaan door freelancers, die een deel van hun vergoeding afstaan aan het platform: ongeveer 20 procent bij Uber, 10 procent bij Airbnb. Take Eat Easy, een Belgische start-up die maaltijden levert en onlangs 6 miljoen euro heeft opgehaald, betaalt zijn koeriers forfaitair: 7,5 euro per rit.

Het model van de digitale ondernemingen steunt op betaling per prestatie. De chauffeurs van Uber loggen in op de app als ze enkele ritten willen doen. De bezorgers van Take Eat Easy (heel wat studenten die graag fietsen) loggen in als ze een vrije avond hebben. De gebruikers van Airbnb verhuren hun pand wanneer ze met vakantie zijn of het hen goed uitkomt. Zo kunnen ze gemakkelijk iets bijverdienen.

Dat lokte ook Roger en Valentine aan, een stel dertigers met een ruim appartement in Brussel. Sinds twee jaar verhuren ze via Airbnb een van hun twee slaapkamers met badkamer aan toeristen op doorreis. “Dat levert gemiddeld 1000 euro per maand op”, schat Roger. “Het maakt het makkelijker om onze hypotheeklening af te betalen.” Er is een kindje op komst. Zodra ze met drie zijn, wordt de advertentie van de site gehaald.

Gefragmenteerde economie

De flexibiliteit in de arbeidsrelaties loopt gelijk met met onze gefragmenteerde, door de crisis verstoorde economie. Het logische gevolg is de uitbreiding van het zelfstandigenstatuut. “De economie is uiterst wispelturig”, zegt Bruno Colmant, partner bij de consultant Roland Berger. “Het contract van onbepaalde duur is niet langer verenigbaar met de huidige onzekerheid.” Maar de crisis op zich verklaart niet waarom het statuut van loontrekkende al enkele jaren op de terugweg is. Ook de digitalisering en de automatisering spelen een rol. Die wijzigen de arbeidsverhoudingen. “De technologische evolutie heeft als effect dat de massaproductie, die vroeger geconcentreerd zat, gedecentraliseerd wordt”, merkt de Franse econoom Jean-Pierre Gaudard op, auteur van het boek La fin du Salariat. Hij noemt het voorbeeld van de 3D-printer, die een nog niet te voorziene omwenteling in de productiemethodes betekent.

In de toekomst zal de aanmaak van gebruiksvoorwerpen (vaatwasser, meubels, gereedschap,…) gebeuren in kleine, gedecentraliseerde werkunits of zelfs thuis. Daardoor zullen sommige assemblageketens in onbruik raken, wat de werkgelegenheid in de oude productiecentra zal decimeren.

Gaudard ziet een heilzaam effect in die omwenteling: “Het industriële productiesysteem heeft de werknemers hun autonomie ontnomen. Arbeid werd in een starre organisatie gedwongen. Vandaag wordt arbeid weer mobiel. Iedereen concurreert met iedereen, het is een concurrentiëler en meer open systeem. Het einde van het ultrahiërarchische industriële productiemodel geeft de macht terug aan het individu”, verzekert Gaudard.

Het kan dan ook niet anders of het aantal freelancers zal nog toenemen, ten nadele van het klassieke arbeidscontract. Terwijl het aantal loontrekkenden stagneert sinds de crisis en de werkloosheid explodeert, neemt het aantal zelfstandigen gestaag toe. Meer dan een miljoen Belgen is nu al zelfstandig. “25 jaar geleden hadden zelfstandigen nog een slechte naam. Ze werden beschouwd als sjoemelaars. Tegenwoordig wordt positiever aangekeken tegen het ondernemerschap. Jongeren vinden dat iedereen zijn eigen loopbaan in handen heeft. Ze willen hun carrière niet afhankelijk maken van één enkele werkgever. Als zelfstandige spreiden ze de risico’s en winnen ze aan vrijheid”, analyseert Colmant.

Wereldwijde concurrentie

Een ander kenmerk van de nieuwe spelers, is dat ze wereldwijd werken, zonder tussenkomst van lokale spelers. Ze richten zich rechtstreeks tot freelancers. Het maakt dat iedere potentiële medewerker met gelijke kansen vertrekt, maar ook dat iedereen met iedereen in concurrentie staat.

Freelancers kunnen tegenwoordig over heel de wereld contracten in de wacht slepen. Het bedrijf Upwork, dat zichzelf omschrijft als ‘een online werkplek voor iedereen’, brengt klanten in contact met zelfstandigen. Negen miljoen freelancers (grafici, ontwikkelaars, vertalers,…) bedienen al 4 miljoen klanten via de site, die elk jaar voor een miljard dollar aan bestellingen optekent. Geen enkele sector ontsnapt aan die evolutie, die de wereld geleidelijk verandert in één groot concurrentieterrein. “Wat doet het internet? Het verplettert de monopolies”, weidt Colmant uit. “Binnenkort zal mijn academisch werk misschien concurreren met softwareprogramma’s of met docenten uit de hele wereld. We moeten dat aanvaarden.”

De zege van de lage kosten

De wereldwijde concurrentie biedt de nieuwe freelancewerkers kansen, maar ze brengt ook een risico met zich voor onze arbeidsmarkt. De concurrentie draait noodzakelijkerwijs rond de prijs. Nu al vertrouwen onze telecomoperators en banken hun informatica toe aan Indiase onderaannemers middels outsourcingcontracten. In de toekomst zullen andere sectoren volgen. Het is de zege van het lagekostenmodel.

Alexandre, piloot bij Ryanair, kan ervan meespreken. Toen hij zijn contract met de maatschappij ondertekende, was er geen sprake van discussie over de voorwaarden.”Ze hebben me drie websites van Ierse accountants getoond. Ik moest er een kiezen en die heeft voor alles gezorgd”, legt de piloot uit. Via zijn boekhouder heeft hij een Ierse vennootschap opgericht, waarlangs hij zijn prestaties factureert aan Brookfield Aviation, de structuur die de piloten van de lagekostenmaatschappij beheert. Alexandre is een zelfstandige, maar hij heeft een exclusiviteitscontract met Ryanair. Dankzij de Ierse wetgeving en de kneepjes van zijn boekhouder betaalt hij een minimum aan belastingen in Ierland, terwijl hij tegelijkertijd geniet van de Belgische sociale zekerheid.

Alexandre heeft dan wel een mooi salaris, over zijn statuut is hij minder tevreden. Hij heeft geen recht op een pensioen of een werkloosheidsuitkering en weinig bescherming bij een ontslag. “Het is voordelig als je jong bent, maar na verloop van tijd is het niet meer zo comfortabel”, zegt de jongeman. Volgens onze gesprekspartner maken alle lagekostenmaatschappijen gebruik van soortgelijke contracten.

Het gevaar is dat de arbeidsmarkt zich opsplitst. Enerzijds zijn er de hooggeschoolden, die over expertise beschikken, soepel zijn en openstaan voor verandering. Zij zullen geen problemen ondervinden. Aan de andere zijde staan laaggeschoolde mensen die in persoonsgebonden diensten werken, zoals kinderoppassen. Ook naar hen zal er altijd wel vraag zijn. Het gelag dreigt betaald te worden door de werknemers in ‘routineuze’ sectoren, zoals kantoorbedienden.

De namen van de freelancers in dit artikel zijn fictief.

GILLES QUOISTIAUX EN ALAIN MOUTON

“25 jaar geleden hadden zelfstandigen nog een slechte naam. Tegenwoordig wordt positiever aangekeken tegen het ondernemerschap” – Bruno Colmant

Freelancers kunnen tegenwoordig over heel de wereld contracten in de wacht slepen.