Wedloop om ­kritieke grond­stoffen barst los

Er zitten voldoende kritieke grondstoffen in de aarde, maar het duurt lang om ze eruit te krijgen. De vraag stijgt snel, terwijl het aanbod in handen is van een beperkt kransje landen in andere continenten. Europa moet zich voorbereiden op schaarstes.

1. Welke kritieke grondstoffen ­lopen het grootste ­risico op schaarste?

Er is eigenlijk geen schaarste aan kritieke grondstoffen. Onze aardkorst bevat genoeg nikkel, lithium, kobalt, koper en zeldzame aardmetalen met exotische namen, zoals neodymium. Allemaal staan ze geboekstaafd als kritieke grondstoffen. Ze worden gebruikt in batterijen en motoren van elek­trische auto’s, windturbines en veel andere toepassingen in de ­klimaatvriendelijke energie. Daar ligt een eerste probleem: door de strijd tegen de klimaatopwarming stijgt de vraag naar kritieke grondstoffen ongezien snel. “Om een voorbeeld te geven: in tien jaar tijd zal de productie van elektrische voertuigen stijgen van 2 miljoen naar 50 miljoen per jaar”, zegt Michel Van Hoey, senior partner bij de consultant McKinsey. “In de zonne- en windenergie zie je gelijkaardige groeivoeten. De klimaattechnologieën hebben bovendien een veel hogere materialen­intensiteit dan conventionele technologieën. Een megawatt elektriciteit geproduceerd met windmolens op zee vergt zes keer meer materialen dan een megawatt geproduceerd met fossiele brandstoffen.”

Volgens Nabil Jijakli, adjunct-CEO van de exportverzekeraar ­Credendo, zit ook de digitalisering van de maatschappij achter de rush op materialen. “Digitalisering vergt halfgeleiders, en die bevatten ­kritieke grondstoffen. Ook de ­geopolitiek speelt mee. Europa wil niet langer economisch afhankelijk zijn van een beperkt aantal andere landen, en wil zijn industrie weer opbouwen. Die moet worden bevoorraad met kritieke grond­stoffen.”

“Nieuwe mijnbouwprojecten nemen gemakkelijk tien tot vijftien jaar in beslag”, aldus Van Hoey. “Het begint met proefboringen, haalbaarheidsstudies, en het aanvragen van vergunningen. Daarna komen de bouw van de mijn en de omringende infrastructuur. We spreken over miljardenprojecten waar soms duizenden mensen bij betrokken zijn.”

McKinsey voorspelt dat de inves­teringen in de mijnbouwsector moeten verdubbelen in de komende tien jaar, van jaarlijks 200 naar 400 miljard dollar. Om die expansie te realiseren, moet de sector op zoek naar 300.000 à 600.000 mede­werkers, en ook dat wordt een ­probleem. “In het onderwijs lopen de mijnbouwrichtingen leeg”, zegt Van Hoey. “Elk jaar studeren er minder mijnbouwingenieurs af, zelfs in mijnbouwlanden als ­Australië, Canada en Brazilië.”

Kortom, het aanbod van kritieke grondstoffen zal de sterk groeiende vraag niet kunnen bijhouden. Geen enkele kritieke grondstof zal gespaard blijven, aldus Van Hoey. “Voor lithium en koper zal de schaarste oplopen tot 20 à 30 ­procent van de vraag. Voor andere grondstoffen zien we het tekort oplopen tot 50 procent.”

Boven op de schaarste komt de geografische concentratie van kritische grondstoffen. Mijnen en raffinage zijn in handen van een klein groepje landen (zie kaart). “Neem kobalt”, zegt Jijakli. “Congo controleert 52 procent van de reserves, Australië 20 procent. In de raffinagesector is de concentratie nog sterker, met China als dominante speler. Dat land controleert zowat driekwart van de kobaltraffinage, en 65 procent van de lithiumraffinage. In de zeldzame aardmetalen loopt het Chinese marktaandeel op tot 90 procent.” Het ziet er niet goed uit voor Europa, besluit Jijakli. “Voor fossiele brandstoffen was Europa al grotendeels afhankelijk van andere continenten, maar reserves en raffinage van olie en aardgas zijn redelijk verspreid over de wereld. Voor de kritieke grondstoffen wordt onze afhankelijkheid veel nijpender.”

Lees verder onder de kaart

2. Zijn er ont­gin­ningsmogelijk­heden in Europa?

In Scandinavië, Frankrijk, Portugal en de Balkan zitten kritieke grondstoffen in de grond. Maar ontginningsprojecten lopen stuk op lokaal protest. “Servië heeft een van de grootste lithiumreserves van Europa, maar begin 2022 moest de regering het project afvoeren wegens tegenstand van de bevolking”, zegt Raphaël ­Cecchi, analist van Credendo. “Europa telt relatief weinig dunbevolkte gebieden. In de buurt van een grondstoffenreserve is er altijd wel een dorp of stad. In Servië ging het bovendien om ecologisch waardevol gebied.” De zorgen van de lokale bevolking zijn begrijpelijk. Een mijn heeft een zware ­ecologische voetafdruk, aldus ­Jijakli. “Het beslag op de lokale watervoorraad is enorm. Dan zwijg ik nog over het stof en het afval, en het zware vrachtvervoer op de lokale wegen.”

Nog een tegenvaller is dat nieuwe mijnen minder nuttig materiaal opleveren, aldus Van Hoey. “In de sector van de kopermijnen bijvoorbeeld bevatten de ertsen van nieuwe mijnen elk jaar 1 procent minder koper. Dat betekent meer kosten, want elk jaar moet er meer materiaal uit de grond gehaald worden om dezelfde hoeveelheid koper te winnen. De hogere kosten doen anderzijds nieuwe technologieën ontstaan om afzettingen met een lagere concentratie te ­ontginnen. Specifiek voor zeldzame aardmetalen heb je het ­probleem van de raffinage. Europa heeft zijn knowhow over raffinage van deze materialen verloren. Die is volledig verhuisd naar China. In die zin is de recente vondst van een grote hoeveelheid zeldzame aardmetalen in Zweden tegelijk goed en slecht nieuws. Europa zal de kennis moeten herwinnen om ertsen lokaal te verwerken en op te waarderen tot bruikbaar ­materiaal.”

3. Zijn er ­alternatieven?

Recyclage is een vanzelfsprekendheid, maar geen wondermiddel. “Voor mature materialen als staal, aluminium en koper is de recyclagegraad vrij hoog. In de westerse wereld wordt bijvoorbeeld 50 ­procent van het staal gemaakt van gerecycleerd materiaal of schroot”, zegt Van Hoey. “Maar voor nieuwe materialen als lithium en nikkel zal de bijdrage van recyclage onder 10 procent van het aanbod blijven in de komende tien jaar. De productie van elektrische auto’s op batterijen begint nog maar op gang te komen. Die batterijen komen pas over tien of vijftien terug als materiaal voor recyclage.”

Misschien kunnen we beginnen met onze manier van leven te herdenken, volgens Jijakli. “Elektrische auto’s zijn een goed idee, maar ze wegen een pak meer dan conventionele auto’s. We zullen het klimaatprobleem niet oplossen door SUV’s van 1 ton te vervangen door de elektrische varianten van 1,6 ton. We moeten onze mobiliteit herdenken. Laat de auto thuis als er alternatieven zijn, zoals bus of tram voor verplaatsingen in de stad, of de trein voor reizen naar andere steden. Eenzelfde verhaal geldt voor kleding, waarvan de productie enorm veel water en materialen vergt. Met duurzame kleding alleen komen we er niet. We moeten de modeconsumptie herdenken.”

Cecchi verwacht veel van onderzoek en ontwikkeling. “Het Zweedse bedrijf Northvolt heeft een batterij uitgevonden die geen lithium, kobalt of nikkel nodig heeft. De zogenoemde sodium-­ionbatterij is te groot voor een elektrische wagen, maar kan wel gebruikt worden voor energie­opslag. Bovendien is sodium ­overvloedig beschikbaar.”

Schaarste en stijgende prijzen van kritieke grondstoffen zullen de innovatie blijven aanvuren, volgens Van Hoey. “De Belgische materialengroep Umicore bijvoorbeeld brengt batterijkathodes op de markt met een hoog mangaangehalte, om zo minder afhankelijk te zijn van nikkel. BMW en Tesla werken aan elektrische voertuigen met inductiemotor, die geen ­zeldzame aardmetalen bevat. Je ziet ook dat Tesla, Volkswagen en Stellantis belangen kopen in mijnbouwprojecten of afnamecontracten sluiten met mijnbouwers, om de aanvoer van grondstoffen veilig te stellen.”

4. Wat nu voor ­Europa?

Ondanks alles kan Europa niet op beide oren slapen. De Europese Commissie wil de aanvoer van ­kritieke grondstoffen verzekeren met de Critical Raw Materials Act. De vraag is of dat veel zoden aan de dijk zal brengen. “Het Europese voorstel schrijft bijvoorbeeld voor dat we voor een bepaalde grondstof voor maximaal 65 procent afhankelijk mogen zijn van een derde land”, zegt Van Hoey. “De Verenigde Staten hebben al lang hun Inflation Reduction Act, met fiscale voordelen voor groene investeringen. In de jongste twee jaar hebben de VS voor meer dan 40 miljard dollar investeringen in kritieke grondstoffen aangetrokken. Europa loopt achter.”

Europa zal het moeten doen via diplomatieke weg, volgens Cecchi. “De Europese Unie zal een netwerk van betrouwbare handelspartners in kritieke grondstoffen moeten uitbouwen. Vergeet ook niet dat de schaarste deels kunstmatig is. China heeft exportbeperkingen op grafiet, germanium en gallium afgekondigd. In zo’n geval werkt alleen buitenlandse politiek.” Europa kan daarbij voldoende gewicht in de schaal werpen, vindt Jijakli. “De sector van de hernieuwbare energie is voor een groot deel in handen van Europese bedrijven. Belgische bedrijven als DEME en Jan De Nul zijn wereldleiders in de aanleg van windturbineparken. Europa heeft ook sterke spelers in groene waterstof. En we hebben nog altijd onze nucleaire energie.”

De coronapandemie en de oorlog in Oekraïne hebben Europa wakker geschud. Het besef groeit dat de Europese economie goed voor zichzelf zal moeten zorgen, want andere grote economieën doen dat ook. “We moeten van een naïef liberalisme naar een industriële politiek,” besluit Jijakli. “Er zit gewoon niets anders op.”