‘In Turkije is er geen weg terug’

Het Turkije van Erdogan is een aanfluiting van de democratie. Het Chinese staatskapitalisme is ten dode opgeschreven. De Verenigde Staten staan er beter voor dan de Europese Unie. Topeconoom Daron Acemoglu zit niet verlegen om opmerkelijke uitspraken.

“De Arabische Lente is fascinerend, maar een minimum aan historisch inzicht leert dat regimes als die van Moebarak, Ben Ali en Khadaffi gedoemd waren te verdwijnen. Het gebrek aan democratische instellingen creëert onhoudbare maatschappelijke spanningen. Altijd en overal, maar de timing van de val van zulke regimes voorspellen, is nagenoeg onmogelijk. Kijk naar mijn geboorteland Turkije.”

“Onder leiding van Recep Tayyip Erdogan bouwt de AK-partij structuren en instellingen uit die steeds verder wegdobberen van een democratisch bestel waarin de Turken zich kunnen herkennen. Turkije is veel minder stabiel dan het naar buiten toe lijkt. De Verenigde Staten en Europa miskijken zich daar volkomen op. Ik zeg niet dat Turkije zal ontploffen, maar onderschat de woelige onderstroom niet. Ik houd er rekening mee dat de toekomst van Turkije een stuk turbulenter is dan het recente verleden.”

Die uitspraken lijken op gratuit achterafgepraat, maar ze dateren van begin april. Toen was er voor de buitenwereld nog geen sprake van commotie. Daron Acemoglu waarschuwde me toen in zijn kantoor aan het prestigieuze Massachussets Institute of Technology (MIT) in Boston voor de wankele stabiliteit van de Turkse samenleving. Ons gesprek ging vooral over zijn bestseller Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity and Poverty.

Acemoglu schreef het rijkelijk gestoffeerde boek samen met zijn Harvard-collega James Robinson. Het komt erop neer dat politieke instellingen het economische succes van een land of een regio bepalen. Landen die erin slagen democratische instellingen in een sterke rechtsstaat in te bedden, slagen erin armoede en repressie te verdringen. Naties die gedomineerd blijven door elites die zichzelf bedienen, mislukken. Niet de aardrijkskundige of culturele kenmerken of de natuurlijke rijkdom bepalen het lot van naties, dat doen de politieke instellingen.

Pinguïns krijgen voorrang

Als ik Acemoglu telefonisch herinner aan zijn uitspraken van ruim twee maanden geleden, reageert hij gelaten. “Turkije vormt weer een illustratie van het feit dat snelle economische groei niet per definitie tot democratisering leidt. In landen waar dat wel is gebeurd, ging dat altijd gepaard met een felle strijd voor de democratie tussen de heersende elite en protestbewegingen met een maatschappelijk draagvlak dat snel groeide. Denk bijvoorbeeld aan Zuid-Korea. Turkije gaat duidelijk dezelfde weg op. The genie is out of the bottle, er is geen weg terug. Maar het is uiterst moeilijk te voorspellen hoe het proces voortgaat.”

De opmerking dat Erdogan en de AKP democratisch aan de macht kwamen en democratische legitimiteit bezitten, veegt Acemoglu onmiddellijk van tafel. “Het Westen, en zeker de Verenigde Staten, kenden Erdogan en de AKP democratische geloofsbrieven toe waar ze geen recht op hebben. Integendeel, onder impuls van Erdogan greep een systematische uitholling van de democratische instituties plaats. Onafhankelijke rechters bestaan niet meer in Turkije, evenmin als een onafhankelijke pers.”

“In Turkije zitten meer journalisten in de gevangenis dan in China. Terwijl CNN International volop live begon uit te zenden vanaf het Taksimplein, was op CNN Turk een documentaire over pinguïns te zien. De officiële politieke oppositie is monddood, deels door de eigen navelstaarderij, maar meer nog door de bikkelharde, vaak subversieve acties van de AKP tegen hen.”

Waar het nu concreet heengaat met zijn geboorteland, valt volgens de MIT-topeconoom niet te voorspellen. “Er hangt steeds meer confrontatie in de lucht. Het zou me verwonderen dat er snel een einde komt aan het regime van Erdogan en de AKP. Voorlopig lijkt Erdogan ook in de AKP de zaak onder de controle te houden, maar zelfs als hij erin slaagt de protestanten te doen wijken, zal hij er niet onderuit kunnen dat Turkije nooit meer hetzelfde land zal zijn.”

“Iedereen in Turkije beseft dat protest mogelijk is en snel internationaal opgepikt wordt. Ontevredenheid zal in de toekomst veel moeilijker onder controle te houden zijn. De lange mars naar echte democratische instellingen is begonnen, maar hij kan nog veel jaren in beslag nemen. Kijk naar de Franse Revolutie. Het duurde tachtig jaar voordat er in Frankrijk enigszins stabiele politieke instellingen ontstonden.”

China in de penarie

De inzichten in Why Nations Fail, wereldwijd een van de meest succesvolle non-fictieboeken van vorig jaar, lenen zich niet alleen tot een originele analyse van wat er dezer dagen in Turkije gebeurt. Ook over de recente gebeurtenissen en de evolutie in de drie grote machtsblokken van de wereld vallen boeiende en verrassende conclusies te trekken. Acemoglu ziet zowel voor de Verenigde Staten als Europa als China stevige problemen die niet zomaar op te lossen zijn. Enigszins verrassend toont hij zich het meest pessimistisch over China, het meest optimistisch over de Verenigde Staten, met Europa daar ergens tussenin.

“Het Chinese regime zit muurvast. De recente overdracht van de macht gebeurde in onvervalste Sovjetstijl. Het systeem heeft iemand aan de macht gebracht die nauwelijks iets voorstelt, een grijze muis in alle dimensies. Konden ze echt niet beter? Neen, dat kon niet. De nieuwe president moest een insider zijn die in het verleden zeker geen blijk had gegeven van daadkracht en entrepreneurial spirit.”

“China beschikt over een enorme voorraad aan hoog getalenteerde mensen. Toch geeft het belang van de partij en van haar hiërarchie nog altijd zwaar de doorslag. Deugdelijk beleid is een bijgedachte die altijd moet wijken voor de belangen van de partijhiërarchie. China wordt geleid door een grijpgrage elite die de rest van de bevolking als vee behandelt en er in groot misprijzen op neerkijkt. Talloze historische voorbeelden leren dat je zo’n aanpak onmogelijk eeuwig kunt volhouden.”

Revolutie in China? Het lijkt zo goed als ondenkbaar. “Maar de geschiedenisboeken bulken van de voorbeelden van onverwachte, plotse revoluties. Ik zeg niet dat China zal exploderen. Ik zeg wel dat het Westen, voor de zoveelste keer, die kans onderschat. Onder Deng en zijn opvolgers slaagde China erin een gedeelte van de enorme chaos na Mao en zijn bende op te ruimen.”

“We staan er te weinig bij stil hoe diep China aan het einde van het regime van Mao was teruggevallen. De stap voorwaarts valt enorm op, omdat het land van dieper dan de middeleeuwen kwam. Nu moet er weer een grote stap voorwaarts worden gezet. Dat is in China trouwens een geladen begrip. De egocentrische elite moet inbinden. Velen in het Westen geloven dat het regime van het staatskapitalisme de toekomst is voor iedereen. Dat is complete waanzin. Het Chinese staatskapitalisme met zijn totale gebrek aan democratische instellingen is gegarandeerd ten dode opgeschreven. Zeker weten. De vraag is of de begrafenis kan komen zonder een al te forse terugval van de opgebouwde welvaart.”

Institutionele verandering

Het optimisme van Acemoglu over de Amerikaanse perspectieven is vooral gestoeld op “de veerkracht van de Amerikaanse democratische instellingen”. Toch kan vooral de schuldenproblematiek nog heel wat roet in het eten gooien. “Maar het diepgewortelde vermogen van de Amerikaanse democratie om op een maatschappelijk gedragen manier met netelige problemen om te gaan, komt finaal wel bovendrijven. De discussie in de Verenigde Staten over het onvoldoende goed functioneren van de instellingen is diepgaand. Miskijk u niet op het soms bijna lachwekkende publieke gebakkelei van de grote fracties. Het blijft altijd wat onvoorspelbaar, maar de Amerikanen zullen zich uit hun problemen redden en er zelfs sterker uitkomen.”

Minder optimistisch is Acemoglu over de Europese Unie. “Het naoorlogse Europese verhaal was tot voor enkele jaren een succes, maar de Europese Unie heeft zich institutioneel onvoldoende gewapend voor moeilijker tijden. Europa moet nu plots heel veel dingen tegelijk doen. Dat leidt tot breed verspreide onvrede en negatieve reacties, niet het minst omdat de veranderingen er moeten komen tijdens een scherpe recessie.”

“Europa zit in een vicieuze cirkel. De institutionele tekortkomingen vormen de belangrijkste oorzaak van de recessie. Vooral die in de monetaire unie werken de instabiliteit structureel in de hand. En daardoor kunnen de vereiste institutionele aanpassingen zich maar moeilijk doorzetten. Bovendien moet Europa eerst eens duidelijk aflijnen waar het naartoe wil. Pas dan kan het de mars naar de geëigende instellingen met succes inzetten.”

Nationalisme en het impliciete politieke verzet tegen Europa noemt Acemoglu de belangrijkste problemen. Ze zijn bovendien onderling verbonden. “Met dat politieke verzet bedoel ik dat een uitgebouwd Europees project hoe dan ook een gereduceerde rol voor nationale politici inhoudt. Tegen dat perspectief leeft veel weerstand bij de politici in nagenoeg alle landen. Dat gevoel voedt nationalistische reflexen. En daar is het zeker in Europa nog nooit goed mee afgelopen.”

JOHAN VAN OVERTVELDT

“Niet de aardrijkskundige of culturele kenmerken of de natuurlijke rijkdom bepalen het lot van een natie. Dat doen de politieke instellingen”

“Het Chinese staatskapitalisme kan onmogelijk overleven”