Het verdorven hart van de financiën

Het schandaal over de belangrijkste rentevoeten dreigt wereldwijde proporties aan te nemen.

Bij wereldschokkende gebeurtenissen zijn de banaalste bijzonderheden soms de meest memorabele. In het snel om zich heen grijpende schandaal rond de Libor (London inter-bank offered rate) is dat dan de vanzelfsprekendheid waarmee banktraders het belangrijkste kerncijfer van de finan- ciële wereld manipuleerden. Ze maakten grapjes en deden elkaar kleine pleziertjes. “De koffie is onderweg”, beloofde een van de traders in ruil voor een gefoezeld cijfer. “Kerel, ik sta bij je in het krijt! Ik ontkurk nu een fles Bollinger”, schreef een andere. Een van de traders stuurde zelfs memo’s naar zichzelf om de week daarna vooral niet te vergeten de cijfers te manipuleren.

Wat voor velen nog een plaatselijke affaire lijkt, begint nu stilaan wereldwijde proporties aan te nemen. De Libor, het getal waar de traders mee speelden, bepaalt de prijs die mensen en ondernemingen in heel de wereld moeten betalen voor hun leningen of de rente die ze krijgen voor hun spaarcenten. Het wordt gebruikt als benchmark voor transacties met 800 biljoen dollar aan financiële instrumenten, gaande van ingewikkelde intrestderivaten tot eenvoudige hypotheekleningen. Elk jaar bepaalt dat getal de wereld rond een stroom van miljarden dollars. En nu blijkt dat ermee geknoeid is.

De voorbije weken kwamen erg belastende bewijzen aan het licht over hoe medewerkers van Barclays over een periode van ten minste vijf jaar herhaaldelijk poogden de cijfers te manipuleren. Waarschijnlijk zullen nog ernstiger feiten naar boven komen, want toezichthouders in Canada, de VS, Japan, de EU, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk onderzoeken aantijgingen als zouden een heleboel banken gesjoemeld hebben met de Libor en soortgelijke rentetarieven. Ook bedrijven laten hun juristen intussen onderzoeken of ze Barclays of andere banken kunnen laten vervolgen voor de schade die ze geleden hebben. Dat kan de banksector tientallen miljarden dollars kosten. “Dit is voor de banksector het tabaksmoment”, zegt de CEO van een multinationale bank, verwijzend naar de rechtszaken en schikkingen die de Amerikaanse tabaksindustrie in 1998 meer dan 200 miljard dollar kostten. “Zo omvangrijk is het”, zegt hij. Het schandaal tast het weinige vertrouwen dat het publiek nog heeft in de banken en zij die ze leiden alleen maar verder aan (zie kader).

Een anachronisme

Zoals zovele geplogenheden in de City is de Libor een soort van anachronisme, een overblijfsel uit een verleden waarin vele bankiers in de City elkaar kenden en waarin vertrouwen belangrijker was dan contracten. Voor de Libor stelt een panel van banken elke dag een debetrentevoet vast voor tien deviezen en vijftien looptijden. De belangrijkste daarvan, de dollar-Libor op drie maanden, wordt verondersteld aan te geven wat de bank – om 11 uur op de dag dat de rente vastgesteld wordt – zou moeten betalen om over een periode van drie maanden dollars te lenen van andere banken. Die dollarrente wordt elke dag bepaald door een panel van achttien banken een schatting te laten geven van wat ze zouden moeten betalen als ze geld nodig hadden en het leenden. De bovenste en onderste vier schattingen worden geschrapt en de Libor is dan het gemiddelde van de overblijvende. De voorgelegde schattingen van alle deelnemers worden gepubliceerd, samen met de voor die dag vastgestelde Libor-koers.

De Libor wordt verondersteld een eerlijk getal te zijn, ervan uitgaande dat de banken de waarheidsgetrouwe schattingen doorgeven en dat de meeste banken weten wat de andere uitvoeren. In werkelijkheid is het hele systeem verrot. Een eerste probleem is dat het gestoeld is op schattingen en niet op de eigenlijke prijzen waartegen banken van of aan elkaar geld lenen. “Er bestaat geen rapportering van de transacties, niemand weet echt wat er in de markt omgaat”, zegt een voormalige senior trader die nauw betrokken was bij de vaststelling van de Libor bij een grote bank. “Een massa financiële instrumenten hangen voor hun koers af van een rentevoet die eigenlijk niet bestaat.”

Een tweede probleem is dat al wie betrokken is bij de vaststelling van de rentes vaak alle reden had om te liegen, omdat hun banken geld konden verdienen of verliezen naargelang van het niveau waarop de Libor elke dag vastgelegd werd. Erger nog: transparantie in het mechanisme van rentezetting heeft mogelijk die neiging tot liegen nog verergerd. Banken die zwak stonden, vreesden in het vizier van de markten te komen als ze daar ruchtbaarheid aan gaven door eerlijke schattingen te geven van de prijs die ze zouden betalen om geld te ontlenen.

Twee soorten gesjoemel

In het geval van Barclays zijn er twee verschillende soorten gesjoemel aan het licht gekomen. Bij de eerste, die meteen ook de grootste woede ontlokt heeft, poogden groepen derivatentraders de Libor-koers te beïnvloeden om de winst op te voeren (of het verlies te beperken) op hun blootstelling aan derivaten. Daarmee waren allicht enorme bedragen gemoeid. Barclays was een vooraanstaande trader in dat soort van derivaten en zelfs een kleine beweging in de Libor kon leiden tot dagwinsten of -verliezen van miljoenen dollars. Barclays heeft toegegeven dat zijn traders de koersen honderden keren gemanipuleerd hebben.

Barclays en zijn CEO Bob Diamond hebben hun best gedaan om die incidenten voor te stellen als acties van een handvol schelmen. De schaamteloosheid waarmee medewerkers samenspanden, niet alleen onder elkaar maar ook met traders van andere banken, voedt het vermoeden dat dat soort gedrag, indien niet wijdverbreid, dan toch minstens ruimschoots getolereerd werd. Het verhaal doet de ronde van een trader die zijn collega’s geregeld toeriep dat hij de koers naar een bepaald niveau trachtte te manipuleren, om na te gaan of zij soms tegenstrijdige belangen hadden.

Hoe ergerlijk die onthullingen ook zijn, de schade die de traders aanrichtten, verbleekt bij het daaropvolgend wangedrag van de banken. Traders hadden de Liborkoers voor slechts een of twee honderdsten van een procentpunt (of een tot twee basispunten) kunnen beïnvloeden.

Bij de tweede soort Libor-manipulatie heeft Barclays – en blijkbaar een heleboel andere banken – minstens twee jaar, ook op het dieptepunt van de financiële crisis, op oneerlijke wijze lage schattingen voor de kosten van bankleningen doorgegeven. Dat was een veel kolossalere manipulatie, zeker wat de bedragen betreft. Bijna al de banken van het Liborpanel dienden tarieven in die gemiddeld 30 tot 40 basispunten te laag waren.

Toen in 2007 de financiële crisis toesloeg, begon de kredietmarkt voor de banken dicht te vriezen. Banken leden verliezen op hun toxische effecten gekoppeld aan de Amerikaanse rommelhypotheken. Omdat overal lijken uit de kast vielen, schrokken de banken ervoor terug nog aan elkaar te lenen. Daardoor waren ook nog maar weinig reële gegevens beschikbaar die als basis konden dienen voor de vaststelling van de Libor. Barclays houdt vol dat het trachtte eerlijke schattingen te gebruiken, maar het moest vaststellen dat het constant hoger uitkwam dan de cijfers van rivaliserende banken, die vaak onmiskenbaar zwakker waren.

Insiders bij Barclays zeiden toen dat ze eerlijke cijfers gaven, terwijl anderen knoeiden. Ze gaven daarbij het voorbeeld van banken die zich op de geldmarkt poogden te financieren tegen tarieven die 30 basispunten hoger lagen dan diegene die zij voor de Libor aangaven. Dat bleek slechts de halve waarheid. In zijn schikking met de toezichthouders bekent Barclays dat het zijn eigen cijfers naar beneden ‘masseerde’ om min of meer in de lijn te liggen van die van zijn rivalen. Het gaf zijn teams op de geldmarkt de opdracht om cijfers voor te leggen die hoog genoeg waren om in de top vier te belanden, zodat ze niet in aanmerking genomen werden voor de berekening, maar dan ook weer niet zo hoog dat ze de aandacht op de bank zouden richten.

Juridisch braakland

Toezichthouders overal ter wereld zijn intussen wakker geschoten. De lijst van instellingen die meewerken aan een onderzoek of ondervraagd worden, omvat heel wat van ‘s werelds grootste banken, zoals Citigroup, Deutsche Bank, HSBC, JPMorgan Chase, RBS en UBS. Documenten die het Canadese Competition Bureau bij de rechtbank indiende, bevatten beweringen van traders van een niet nader genoemde bank – die overigens immuniteit aangevraagd heeft – dat ze gepoogd heeft sommige Libor-rentes te beïnvloeden met medewerking van medewerkers van Citigroup, Deutsche Bank, HSBC, ICAP, JPMorgan Chase en RBS.

In Europa onderzoeken de Europese Commissie en de Zwitserse autoriteiten de mogelijke gevolgen van de manipulatie van interbankenrentes op de eindgebruiker. Intussen heeft een brede waaier van eisers al rechtszaken aangespannen, zoals beleggers in spaarproducten of obligaties die gekoppeld zijn aan de Libor en investeerders in derivaten die hun prijs aan de Libor ontlenen.

Het is moeilijk een bedrag te kleven op de claims die de banken boven het hoofd hangen, deels omdat de rechtszaken zich afspelen in een juridisch braakland. Kan bijvoorbeeld een Australische firma die bij een lokale bank een renteswap aanging, een Britse of Amerikaanse bank aanklagen die betrokken is bij Libor-manipulatie, ook al heeft die firma nooit rechtstreeks met die bank gehandeld?

Reformclub

Om dergelijke debacles in de toekomst te vermijden zijn op zijn minst twee dingen nodig. Ten eerste moet de rente waar mogelijk gebaseerd zijn op feiten. Omdat er op sommige markten te weinig transacties plaatsvinden, zullen echter hier en daar nog altijd hypothetische of verwachte rentes gebruikt moeten worden. Er is dus een tweede grote verandering nodig. Omdat banken een motief hebben om de Libor te beïnvloeden, moet een nieuw systeem expliciet de waarheidsgetrouwheid promoten en het banken moeilijker maken hun schattingen onderling te coördineren.

Hier en daar duiken al ideeën op over hoe dat kan. Rosa Abrantes-Metz – een van de academici die in 2009 aan de alarmbel trokken omdat er iets verdachts was met de Libor – stelt voor het aantal banken in het panel significant te verhogen. De theoretische wijzigingen die nodig zijn om de Libor te herstellen zijn niet moeilijk, maar het echte obstakel dat verandering in de weg staat, is het gebrek aan bereidheid bij de betrokken banken om een systeem af te bouwen dat de meeste onder hen geen windeieren gelegd heeft.

Lees Bankster hebben

het nog altijd

niet begrepen

blz. 19

opinie

THE ECONOMIST

” Een massa financiële instrumenten hangen voor hun koers af van een rentevoet die eigenlijk niet bestaat.”

Hoe ergerlijk de onthullingen over frauderende traders ook zijn, de schade die ze aanrichtten, verbleekt bij het wangedrag van de banken.

Al wie betrokken is bij de vaststelling van de rentes had vaak alle reden om te liegen, omdat hun banken geld konden verdienen of ver-liezen naargelang van het niveau van de Libor.