Zet de verkiezingsuitslag in Polen een Europees reveil in gang? 

In Polen heeft de kiezer het eurosceptische regime naar huis gestuurd. Kondigt de Poolse zwaluw een nieuwe Europese lente aan? Steven Van Hecke, Europaspecialist van de KU Leuven, is alvast hoopvol. “De democratische achteruitgang in één van de grootste lidstaten is eindelijk gestopt. Dat is cruciaal voor de hele Europese Unie.”

In Polen hebben de pro-Europese partijen de verkiezingen gewonnen. De eurosceptische regeringspartij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) blijft weliswaar de grootste, maar zal wellicht geen coalitie op de been kunnen brengen. De weg lijkt vrij voor de Burgercoalitie van ex-premier Donald Tusk om samen met de andere pro-Europese partijen een blok te vormen.

Er ging een zucht van verlichting doorheen welmenend Europa. Tussen Polen en de EU was het jarenlang hommeles over de aftakeling van de Poolse rechtsstaat en onafhankelijke media. Die donkere tijd lijkt nu voorbij. Tusk, gewezen voorzitter van de Europese Raad, stevent opnieuw af op het Poolse premierschap.

“De Poolse verkiezingen zijn een gamechanger”, zegt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. “Al mogen we niet overdrijven. Een overwinning van PiS zou niet het einde van de EU betekend hebben. PiS wil immers niet uit de EU stappen. Maar toch. We spreken hier over het vierde grootste land van de EU, een land dat een leidersrol ambieert in Centraal- en Oost-Europa, cruciaal is voor de oorlog in Oekraïne, en het economisch bijzonder goed doet. Wie in Warschau aan de macht is, speelt mee in Europa. Dat in dat land opnieuw democratische krachten aan de macht komen, betekent het einde van het dovemansgesprek tussen Polen en de EU.”

Toch heeft het eurosceptische kamp in Europa nog altijd een stevige steunpilaar, de Hongaarse premier Viktor Orban. Die kreeg er onlangs zelfs een nieuwe strijdmakker bij, de Slowaakse premier Robert Fico.

STEVEN VAN HECKE. “Met alle respect voor de Slowaken, maar hun land heeft in Europa een kleiner gewicht. Bovendien ambieert Polen het Europese leiderschap, wat je van Slowakije niet kunt zeggen. Als PiS de macht in Warschau verliest, geraakt Orban een cruciale partner kwijt. Al was het tussen Orban en PiS niet altijd koek en ei. PiS heeft een viscerale afkeer van het Kremlin. Dat kan je van Orban hoegenaamd niet zeggen.”

Voor heel wat Europese beslissingen is nog steeds unanimiteit vereist tussen de lidstaten. Zal een pro-Europees Polen de unanimiteit versterken, en zo de EU vlotter doen werken?

VAN HECKE. “Dat denk ik wel. Voor de verlenging van de Russische sancties bijvoorbeeld is unanimiteit vereist. Als Orban weet dat hij omzeggens geïsoleerd staat, wordt het voor hem lastiger om zijn veto te gebruiken. Ook voor fiscaliteit, veiligheid, buitenlands beleid en EU-uitbreiding is unanimiteit vereist. Maar daar zit het probleem niet. Het probleem zit bij de bevoegdheden waarover met gekwalificeerde meerderheid moet worden beslist, zoals migratie. Tot nu toe hebben Orban en Polen die beslissingen vaak niet aanvaard. Nu Orban alleen komt te staan, zullen de laatste puzzelstukken van het migratiepact wellicht gemakkelijker goedgekeurd geraken. Als Tusk bovendien de onafhankelijkheid van de Poolse justitie herstelt, zal het geld uit het EU-coronaherstelfonds bestemd voor Polen vrijkomen. De Europese commissie houdt dat geld geblokkeerd omdat Polen niet voldoet aan de regels van de rechtsstaat.”

Zal het Poolse verkiezingsresultaat navolging vinden elders in Europa? Of zullen populisten nog steeds verkiezingen winnen?

VAN HECKE. “Zeker. Robert Fico in Slowakije is daar het recentste voorbeeld van. In Zweden en Finland zien we centrumrechtse regeringen die gedoogsteun nodig hebben van radicaal-rechts. In Italië heeft de uiterst rechtse premier Giorgia Meloni de steun van populist Matteo Salvini. Het populisme is een blijver. Er zijn immers altijd wel redenen om tegen het Europese beleid gekant te zijn. Dat is deel van het democratische spel.

“Anderzijds zie ik wel een soort geleidelijke terugkeer naar centrumrechts. Ik noemde al Zweden en Finland, waar centrumrechts weliswaar gedoogsteun nodig heeft. Bij de regionale verkiezingen in Beieren hielden de christendemocraten stand, in Hessen gingen ze zelfs vooruit. Daar komt nu Polen bij. Dat kan ook repercussies hebben voor de Europese parlementsverkiezingen. Het eurosceptische ECR (European Conservatives and Reformists, nvdr), waarvan zowel PiS als de partij van Meloni deel uitmaken, is verzwakt door de Poolse verkiezingsuitslag. Het christendemocratische EVP (Europese Volkspartij) daarentegen komt er sterker uit. Die zal nu steun krijgen van Tusk, een regeringsleider van een grote, cruciale lidstaat. Tegelijk verliest de ECR een belangrijke bondgenoot.”

Conclusie: Europa maakt zijn comeback?

VAN HECKE. “Het is een overwinning van de gematigden. Europa gaat terug naar fatsoenlijk rechts, het soort rechts waarmee je samen op de foto kunt.”

Ik hoor u niet spreken over een structurele ommekeer naar een sterker Europa.

VAN HECKE. “We gaan naar meer democratie in de lidstaten. De democratische achteruitgang in één van de grootste lidstaten is eindelijk gestopt. Het was een groot punt in de verkiezingscampagne van Tusk: het herstel van de Poolse democratie en rechtsstaat. Dat is cruciaal voor de hele Europese Unie. Want het betekent dat degenen die het voorbeeld van Orban willen volgen, nu in het zand bijten.”

Bent u niet te enthousiast over Polen? De Poolse president Andrzej Duda, een PiS-adept, kan elke nieuwe Poolse wet kelderen met zijn vetorecht.

VAN HECKE. “Duda had nauwe banden met PiS, maar heeft afstand genomen nadat hij zijn tweede termijn als president had binnengehaald. Hij kan nog stokken in wielen steken van de regering-Tusk, maar dat wordt een achterhoedegevecht. Duda’s termijn loopt af. Hij is niet meer schatplichtig aan PiS. Dat bleek al toen hij eind 2021 weigerde een wet te ondertekenen die de regeringskritische tv-zender TVN24, eigendom van het Amerikaanse Discovery, zou hebben gemuilkorfd. Duda stond onder zware druk van de VS. Wat Washington zegt, is van grote tel in Warshau. In de ogen van Polen is de VS de winnaar van de Koude Oorlog. Daarom ook is Polen een zeer enthousiast lid van de NAVO.”

Iets anders. Wat maakt u van de rel rond Europees commissievoorzitter Ursula von der Leyen, die bij haar bezoek vorige vrijdag aan Israël niet gezegd kreeg dat het land het internationaal recht moet respecteren in zijn oorlog tegen Hamas?

VAN HECKE. “Intussen heeft Von der Leyen zich gecorrigeerd in een nieuwe verklaring, maar the damage is done. Von der Leyen was vergezeld van Europees Parlementsvoorzitter Roberta Metsola, maar voor haar is de zaak minder schadelijk. Von der Leyen heeft duidelijk haar hand overspeeld. Zij is niet bevoegd voor het buitenlands beleid van de EU. Die bevoegdheid ligt bij Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, en Josep Borrell, de hoge vertegenwoordiger voor het buitenlands beleid. Die zouden het pleit wel eens kunnen winnen. Von der Leyen heeft hen immers gepasseerd.”

Waarom deed ze dat?

VAN HECKE. “In Israël heeft Von der Leyen niet gesproken als voorzitter van de Europese commissie, maar als Duitse christendemocrate. Vorig weekend was ik in Italië op een conferentie samen met een aantal Duitse christendemocraten. Ik stond ervan versteld hoe blindelings pro-Israëlisch zij zijn. Allicht is dat een natuurlijke reflex, wegens de Tweede Wereldoorlog. Daardoor heerst er in Duitsland een soort competitie om het meest pro-Israëlisch te zijn. De christendemocraten in Duitsland willen zich niet laten doen, en dus ook Von der Leyen niet. Als Von der Leyen liever de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO wordt, heeft ze vrijdag een goede zaak gedaan. Als ze echter een tweede termijn aan het hoofd van de Europese Commissie ambieert, heeft ze een ferme blunder begaan.”

U denkt dat Von der Leyen eerder voor de NAVO gaat?

VAN HECKE. “Dat denk ik niet. Maar als je de voorzitter van de Europese Commissie wil blijven, spring je dezer dagen zomaar niet op een vliegtuig om Israël te bezoeken zonder te verwijzen naar het internationale recht. Op den duur zou je geloven dat Von der Leyen daadwerkelijk liever secretaris-generaal van de NAVO wordt. Wat Von der Leyen in Israël gezegd heeft, is wat ook de Amerikanen zeggen. Von der Leyen speelde bijna de woordvoerder van de Amerikaans president Joe Biden. Natuurlijk wekt dat irritatie op in de Europese Unie.”

Pech voor wie dacht dat Europa sterker geworden was sinds de Poolse verkiezingen van zondag.

VAN HECKE. “Afgelopen weekend heeft Von der Leyen de Europese Unie naar buiten toe verzwakt. Toen Rusland Oekraïne binneviel, stond de EU vooraan in de rij om de schending van het internationaal recht aan te klagen. Maar voor de Palestijnen geldt dat recht dan niet? De buitenwereld heeft het ook wel gesnapt. Von der Leyen heeft de Europese Unie nodeloos extern zwakker gemaakt. Maar de Poolse kiezers hebben haar intern sterker gemaakt.”

Lees ook: