Vier Amerika-kenners over de zwanenzang van een president: ‘Schrijf Trump nog niet af’

Het presidentschap van Donald Trump loopt ten einde. Hoe rumoerig wordt zijn exit? En blijft hij wegen op de Amerikaanse politiek? Vier Amerika-kenners geven hun mening.

De Democratische kandidaat Joe Biden kreeg meer stemmen dan wie dan ook in de geschiedenis van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Wat we uit het oog verliezen, merkte een commentator van de Financial Times op, is het record van Donald Trump als op een na beste.

Geen wonder dat Trump zich niet zomaar gewonnen geeft. In staten waar hij nipt verloor, wil hij een hertelling van de stemmen, zoals in Wisconsin, met onzekere afloop voor Trump. “Niemand gelooft dat de hertellingen hem zullen helpen,” zegt Matthias Matthijs, hoogleraar internationale politieke economie aan de Amerikaanse Johns Hopkins University. “In Wisconsin ligt Trump ruim 20.000 stemmen achter. Zelfs Trump-getrouwen geven toe dat een hertelling hooguit een paar honderd stemmen kan verschuiven.”

Hopeloze rechtszaken

Trump spande meerdere rechtszaken aan, wegens kiesfraude, of omdat Republikeinse waarnemers onvoldoende toezicht kregen op het telproces, en zo meer. De rechtsgang heeft weinig kans op slagen, oordeelt Jurgen Goossens, hoofddocent staats- en bestuursrecht aan de Universiteit van Tilburg, gespecialiseerd in Amerikaans staatsrecht. “Ik heb de aanklachten van het Trump-kamp bekeken. Ze zijn meestal op los zand gebouwd. Je kunt wel groot misbaar maken over kiesfraude, maar je moet dat kunnen bewijzen ook. De kans is klein dat één of zelfs meerdere klachten een impact zouden hebben op het globale verkiezingsresultaat.”

Misschien kan de klacht van Trump in Pennsylvania alsnog enig verschil maken, aldus Goossens. “Toen Pennsylvania besliste om stembiljetten per post te aanvaarden tot drie dagen na de verkiezingen, trok het Trump-kamp tot tweemaal toe naar het federale Hooggerechtshof, maar ving bot. Enkele conservatieve rechters van het Hooggerechtshof lieten wel verstaan dat ze de klacht eventueel zouden behandelen als die beslissend zou zijn voor het verkiezingsresultaat. In zo’n geval kun je hetzelfde scenario krijgen als in 2000, toen een tussenkomst van het Hooggerechtshof de presidentsverkiezingen deed uitdraaien op een overwinning van George W. Bush op Al Gore. Maar met de verkiezingsuitslag zoals we die nu kennen, acht ik die kans bijna onbestaande.”

Biden heeft voldoende kiesmannen achter zich, maar een absolute zekerheid is dat niet, aldus Frank Albers, docent Amerikaanse cultuur aan de Universiteit van Antwerpen. “In 18 van de 50 deelstaten zijn kiesmannen vrij om een van beide presidentskandidaten te kiezen op de samenkomst van het kiescollege. Ik denk aan Pennsylvania, dat twintig kiesmannen afvaardigt, en waar de Republikeinen de meerderheid hebben in het deelstaatparlement.” Goossens wijst er op dat zeven kiesmannen hun kar keerden in 2016. “Twee gingen voor Hillary Clinton, en vijf voor Trump, terwijl dat niet de bedoeling was. Zo’n scenario kan zich vandaag opnieuw afspelen. Maar de kans is klein dat het Biden de overwinning zal kosten. Daarvoor lijkt zijn voorsprong te groot te worden.”

De verschroeide aarde

Donald Trump behoudt zijn volle bevoegdheid als president tot 20 januari, nog meer dan twee maanden. Matthijs is er gerust in. “Trump kan nog behoorlijk irritant doen, en bijvoorbeeld weigeren wetten te ondertekenen. Maar hem kennende zal hij vooral zijn eigen toekomst veiligstellen, door zichzelf gerechtelijke immuniteit te verlenen, wat de grondwet niet verbiedt. Er staat Trump een resem gerechtelijke onderzoeken naar financiële en belastingfraude te wachten.” Het zogenoemde presidentiële pardon geldt alleen voor federale misdrijven, merkt Bart Kerremans op, hoogleraar internationale politiek aan de KU Leuven en Amerika-specialist. “De zware bankfraude bijvoorbeeld waarvan Trump verdacht wordt in Manhattan, valt onder de bevoegdheid van de deelstaat New York. Voor die zaak kan Trump zichzelf niet pardonneren.”

Trump zal meer doen dan alleen zijn eigen hachje proberen te redden, volgens Albers. “Hij zal nog zoveel mogelijk rechters – niet noodzakelijk competent maar wel ideologisch betrouwbaar – benoemen aan allerlei federale gerechtshoven. Daar zijn altijd vacatures.” Trump kan ook op allerlei manieren de machtsovergang bemoeilijken, bijvoorbeeld door documenten te versnipperen of harde schijven van computers te wissen in het Witte Huis. Een gevaarlijke tactiek, aldus Kerremans. “De vernietiging van documenten of data kan de wetgeving op de archivering schenden. Daarvan kunnen Trump en zijn medewerkers de rekening gepresenteerd krijgen.”

Trump mag nog de gekste toeren uithalen – de staat van beleg afkondigen en de National Guard ontplooien, of zich letterlijk vastklampen aan zijn bureau in The Oval Office – zijn ambtstermijn verlengen kan hij niet. “De Amerikaanse grondwet legt de presidentiële termijn vast op vier jaar”, zegt Goossens. “Op 20 januari op het middaguur is het voor Trump afgelopen, onverbiddelijk.”

Comeback

Wat niet wil zeggen dat Trump braafjes zal terugkeren naar zijn oude leventje in New York, aldus Matthijs. “Hij is verslaafd aan de adoratie, en hij heeft een ongelooflijk loyale aanhang. Trump kan mensen op de been brengen. Vergeet niet: hij haalde bijna de helft van de stemmen. Ik kan me gerust voorstellen dat hij zichzelf uitroept tot leider van de oppositie, om tegen 2024 een nieuwe gooi te doen naar het presidentschap. Hij zal blijven tweeten, bijeenkomsten houden, en zo het nieuws beheersen. Velen denken dat Trump een eigen tv-station zal beginnen, met zichzelf in de hoofdrol van een dagelijkse show.”

Ook Kerremans schrijft Trump niet af. “Zijn aanhang is diep en breed, terwijl Biden het knap lastig zal krijgen. De Democraten zijn intern diep verdeeld, en hebben bovendien geen meerderheid in de Senaat. Als Trump gezond blijft, en hij belandt niet in de gevangenis, dan liggen zijn perspectieven niet slecht.” Maar mocht Trump verdwijnen, dan is ook het trumpisme geen lang leven beschoren, volgens Kerremans. “Sommige politici kunnen op erkenning rekenen bij de Trump-aanhang, maar hebben lang niet het charisma van hun grote idool. Zoals de Duitse socioloog Max Weber schreef: charismatisch leiderschap hangt vast aan één persoon. Dat is de sterkte en tegelijk de zwakte van zo’n leiderschap.” Wat niet meer verdwijnt in de VS is het rechtse populisme, aldus Kerremans. “De Amerikanen waren er alleen wat later mee dan de Europeanen.”

Voor Albers zal Trump deels een raadsel blijven. “Hij is een gepatenteerde leugenaar, maar heeft bij de helft van de Amerikanen een aura van geloofwaardigheid. Dat is een verbijsterende combinatie. Na 230.000 Amerikaanse doden door het coronavirus zegt Trump: ‘Ik ga de Obamacare (het programma dat miljoenen Amerikanen aan een ziekteverzekering geholpen heeft, nvdr) afschaffen’, zonder daarvoor electoraal afgestraft te worden. Rationeel is dat niet te vatten.”

Aan het intellectueel niveau van Trumps electoraat zal het niet liggen, aldus Albers. “Dat electoraat bestaat echt niet alleen uit diplomaloze rednecks die hun eigen naam niet kunnen schrijven. Trump kon ook een deel van de middenklasse overtuigen, dankzij zijn belastingverlaging. De voorbije weken hoorde ik van vele Amerikanen dat ze financieel beter af zijn dan vier jaar geleden. Ook veel vrouwen hebben voor Trump gestemd, en almaar meer zwarte Amerikanen. Er moet dus iets anders spelen. Trump heeft het van zijn imago als outsider die ver staat van het politieke establishment in Washington DC. ‘He is one of us’, zeggen de mensen. Dan kom je met veel weg.”