Het beste van Trends in 2021: Topviroloog Peter Piot: ‘We zijn nog niet door het oog van de naald’

We zijn in deze pandemie aan het ergste ontsnapt, maar de topviroloog Peter Piot is er nog lang niet gerust op. “We kunnen nog opstoten van het virus verwachten”, klinkt het. “Maar geduld is duidelijk niet onze beste eigenschap.”

Afbouwen in tijden van een pandemie is erg lastig voor een wereldautoriteit in virussen als Peter Piot. Maar op zijn 72ste doet de medeontdekker van het ebolavirus een heldhaftige poging. In augustus verhuist hij met zijn vrouw, de Amerikaanse antropologe Heidi Larson, naar Brussel en zet hij meteen een stap terug bij de prestigieuze London School of Hygiene and Tropical Medicine, die hij sinds 2010 leidt. Intussen beheerst de hectiek rond covid-19 het leven van Piot, die een jaar geleden corona-adviseur van Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen werd. Wat het virus met een mens kan doen, heeft Piot aan den lijve ondervonden. Nadat hij vorig jaar besmet was geraakt, moest hij in het ziekenhuis aan de zuurstof en vreesde hij voor zijn leven. Hij voelt nog de naweeën van de ziekte. Gelukkig kon hij in Londen begin dit jaar al gevaccineerd worden. “Met Pfizer, maar ik zou tegen elk vaccin ‘ja’ zeggen”, benadrukt de wereldwijd gelauwerde viroloog.

Vorig jaar vreesde u dat we de crisis niet zouden kunnen stoppen. Maar de vaccins werken. Bent u er nu geruster op?

PETER PIOT. “Zonder vaccins zouden we er inderdaad niet uit geraken en zou ik het echt niet zien zitten. Maar dat ze er zijn en werken, betekent niet dat alles weldra allemaal achter de rug is. We kunnen nog opstoten van besmettingen verwachten, omdat niet iedereen gevaccineerd zal of wil zijn en de vaccins niet 100 procent effectief zijn. En dan zijn er die varianten van het virus, waardoor we de vaccins telkens moeten aanpassen. We weten ook niet hoelang de vaccins beschermen. Ik ben daarin misschien wat optimistischer dan sommige anderen, die zeggen dat we elk jaar een nieuwe vaccinatie moeten krijgen. Maar we gaan toch naar een nieuw tijdperk: een maatschappij die leeft met covid. Sommige gewoonten zullen blijven, zoals maskers dragen wanneer men verkouden is. Dat zou deel moeten uitmaken van de etiquette, zoals in Japan.”

Maar we zijn aan het ergste ontsnapt?

PIOT. “We zijn nog niet helemaal door het oog van de naald gekropen. Zeker als we nu massabijeenkomsten krijgen, terwijl nog lang niet iedereen gevaccineerd is. Daardoor zullen we weer problemen krijgen. Kijk naar Chili, dat zeer snel de vaccinaties van de grond kreeg, en zelfs een van de koplopers in de wereld was. Maar ze zijn al in februari beginnen te versoepelen, en zitten nu met een groot probleem. We moeten een beetje geduld hebben, maar dat is duidelijk niet onze beste eigenschap.”

Het samentroepen van mensen op het Flageyplein is u in Engeland niet ontgaan?

PIOT. “Neen, en ik was zeer gechoqueerd. Die mensen brengen niet alleen zichzelf in gevaar. De meesten waren wellicht niet gevaccineerd, en kunnen het virus dus verspreiden. Dat doet alle vooruitgang teniet. Ik feest ook graag, maar zoiets is totaal onverantwoord. Ook jonge mensen kunnen covid-19 krijgen. We zien dat op intensieve zorg. De leeftijd van de patiënten in het ziekenhuis is al fel verlaagd in vergelijking met de vorige golven.”

Politie durfde amper in te grijpen, door de macht van het getal.

PIOT. “Het is niet eenvoudig om dat aan te pakken. Ik heb er alle begrip voor dat zoiets moeilijk te onderdrukken is. Maar in Australië, Singapore of Vietnam kan het wel. Daar staan zware straffen op overtredingen. Ik zeg niet dat we die weg moeten inslaan, maar de mensen moeten wel hun verantwoordelijkheid opnemen. Dat is niet gemakkelijk, vooral niet in een land als België.”

Is het dom om zomerfestivals toe te laten?

PIOT. “(aarzelend) Dat hangt ervan af. Er lopen experimenten in onder meer Nederland, Engeland en Singapore, waarbij mensen worden toegelaten als ze gevaccineerd of getest zijn, of beide. We moeten proberen om zo veel mogelijk naar een – tussen aanhalingstekens – normaal leven te gaan. Hoewel het een illusie is om te denken dat dat normaal identiek is aan het normaal van voor de crisis. Dat nieuwe normaal zal er een zijn met veel meer testen en vaccinaties. Het zal zoeken zijn naar een compromis tussen wat veilig is en wat plezant is.”

De Indiase variant begint te circuleren. Die is nog besmettelijker dan de Britse, die ook al besmettelijker was. Verwacht u dat dit crescendo gaat, een soort kat-en-muisspel met het virus wordt?

PIOT. “Ja. Dat is wat virussen doen. Vergelijk het met griep. Daarvoor moet je ook elk jaar een ander vaccin krijgen. Een extreem voorbeeld is hiv, dat aids veroorzaakt. Wie besmet is met hiv kan honderdduizend verschillende virussen in zich dragen, allemaal varianten. De meeste leiden tot niets of zijn biologisch niet relevant voor ons. De vraag is nu hoeveel varianten van dat virus relevant zullen zijn voor ons. Vier? Tien? De industrie volgt dat zeer goed op, want er zijn al vaccins in de maak die varianten zullen dekken. Wetenschappelijk ben ik daar dus niet zo bezorgd over. Het betekent natuurlijk alweer een nieuwe, dure vaccinatiecampagne.”

Bij de recente besmettingsgolf in India stierven ook kinderen van vijf of tien jaar aan covid. Een doemscenario?

PIOT. “Die massale sterfte in India is zelfs nog ondergerapporteerd. Officieel is sprake van 400.000 besmettingen per dag. Maar omdat lang niet iedereen wordt getest, zou het kunnen dat op bepaalde dagen tot een miljoen mensen besmet raken. Per dag! Dan krijg je automatisch ook veel meer zieke kinderen. De kans om met covid in het ziekenhuis te belanden is niet nul omdat je amper tien jaar bent. Trouwens, ook zonder die variant was India in de problemen gekomen, met al die verkiezingsmeetings, cricketwedstrijden en religieuze festivals. Het toont aan dat we niet op onze lauweren kunnen rusten. Zolang India en de rest van Azië, Afrika en Latijns-Amerika niet gevaccineerd zijn, kunnen wij nooit gerust zijn. Dat zijn broeihaarden van varianten. Dat staat zeer hoog op mijn agenda.”

Maar moeten we ervan uitgaan dat ook bij ons meer kinderen in het ziekenhuis zullen belanden door de Indiase variant?

PIOT. “Allicht wel. We moeten de vraag stellen of we ook kinderen moeten vaccineren. Het antwoord is ‘ja’, als we ons allemaal volledig willen beschermen. Maar met de huidige schaarste aan vaccins betekent dat ook dat de mensen in de ontwikkelingslanden, die veel kwetsbaarder zijn, het vaccin niet krijgen. Ethisch ligt dat moeilijk. Volgend jaar zullen we genoeg vaccins hebben voor iedereen, maar nu is dat nog lang niet het geval.”

We racen richting zomer. De grenzen zullen opengaan, en het toerisme zal hernemen. Ook daarvoor bent u bevreesd.

PIOT. “Ja, al weet ik dat men de grenzen niet kan blijven sluiten, zeker niet in Europa. De druk is te groot. Ik heb het niet alleen over toerisme, maar ook over zakenreizen. Voor België, dat leeft van export, is er een limiet aan wat je kunt doen via Zoom of andere videoconferenties. Het moet natuurlijk veilig gebeuren. Daarom is het zo belangrijk dat het Europese coronacertificaat er zo snel mogelijk komt. Dat zal deel uitmaken van het nieuwe normaal. En, eerlijk gezegd, als ik naar pakweg Senegal wil gaan, heb ik nu ook een boekje nodig met mijn vaccinatiebewijs tegen gele koorts. Ik verwacht dat het certificaat er in juni zal zijn. Technisch kan dat, maar alle EU-landen moeten akkoord gaan. Op zich is dat al moeilijk, maar bovendien wil het Verenigd Koninkrijk een eigen pas, net als de Verenigde Staten en China. Zo zijn we weer vertrokken. Dat moet allemaal veilig en compatibel zijn, want voor reizen blijf je niet in het beperkte Europese kringetje van landen.”

Die coronareispas is een blijver?

PIOT. “Ja, tenzij we binnen tien jaar helemaal van dit virus af raken. Maar in de nabije toekomst zal het deel uitmaken van ons leven. We kunnen het ook gebruiken voor massa-evenementen. Er zijn al landen waar dat gebeurt.”

Een van uw vaste toespraken was getiteld ‘Zijn we klaar voor de volgende pandemie?’ Vroeger duidelijk niet. Nu wel?

PIOT. “Als we nu nog niet snappen dat we ons beter moeten voorbereiden, dan weet ik niet wat daarvoor nog nodig is. Gelukkig lopen al heel wat gesprekken en maatregelen om ons beter te wapenen tegen de volgende epidemie. Deze week (21 mei, nvdr) houden de G20 en de EU een virtuele Global Health Summit. Die gaat over de lessen die we kunnen trekken uit onze mislukkingen en onze successen, en over hoe we ons beter kunnen voorbereiden. We moeten daar zo snel mogelijk op inspelen, want zodra deze crisis geen voorpaginanieuws meer zal zijn, zal er ook geen geld meer naartoe gaan.”

Je zou nochtans denken dat de politieke wereld eindelijk beseft dat meer moet worden geïnvesteerd in het voorkomen van pandemieën?

PIOT. “Het is niet vanzelfsprekend. Er is, ook in België, al enorm veel geld uitgegeven om de sociale schok van de pandemie min of meer op te vangen. Daardoor zullen we na de crisis allemaal met ongelofelijk grote schuldenbergen zitten. Terwijl we net daarom veel meer preventief te werk moeten gaan.”

Wat vindt u van de discussie over het tijdelijk opheffen van de patenten op vaccins?

PIOT. “Ik geloof niet dat we dan plots genoeg vaccins zullen hebben. Ik ben ook nogal cynisch over de aankondiging van de VS om dat idee te steunen. Stel dat we de patenten inderdaad opheffen. Daardoor zullen we zeker dit jaar geen enkel vaccin extra produceren, en misschien zelfs volgend jaar niet. Het zou wel onmiddellijk effect hebben, als de VS hun verbod op het exporteren van ingrediënten voor vaccins, microfilters enzovoort opheffen. Ze hebben dat nu selectief laten vallen voor India, maar nog niet algemeen. Dat is nochtans een van de redenen waarom niet overal vaccins kunnen worden gemaakt. Het is ironisch dat net het ontwikkelingsland India de meeste vaccins ter wereld maakt. Het patent is daar dus duidelijk niet het probleem. Ook zeer belangrijk maar nu onmogelijk is de productie van vaccins in Afrika. Ik had namelijk geen vaccinnationalisme verwacht. Niet alleen Donald Trump maar nu ook Joe Biden zegt dat de VS eerst de eigen mensen moet vaccineren en er geen vaccin het land uit mag. Ook India heeft de grenzen gesloten, terwijl heel Afrika afhangt van die Indiase vaccins. Europa is de uitzondering: het exporteert ongeveer de helft van zijn vaccins, maar vooral naar Engeland.”

De Europese Commissie heeft deze maand bij Pfizer 1,8 miljard vaccins extra besteld. Vraagt u als adviseur van Ursula von der Leyen om harder in te zetten op dat vaccin?

PIOT. “Neen. Zo’n beslissing wordt niet door één persoon of de Commissie genomen, maar door een comité waarin alle lidstaten zitten. De wetenschappelijk adviseurs vergaderen om de veertien dagen. Ik zit die vergadering voor en voor België zit Steven Van Gucht erin. Wij spreken bijvoorbeeld over de volgende generatie vaccins omdat, we niet weten hoe lang de immuniteit bij deze generatie aanhoudt. Maar in onderhandelingen met producenten komen wij niet tussen. Dat zou ik ook niet willen. Ik zou er niet goed in zijn.”

AstraZeneca heeft blijkbaar zijn eigen ruiten ingeslagen. Moeten we dat jammer vinden?

PIOT. “Het is in Europa alleszins zo dat de mRNA-vaccins van Pfizer/BioNTech en Moderna, en binnenkort CureVac, goed kunnen leveren. MRNA is nu de basis van de vaccinstrategie in Europa. Er waren perikelen met AstraZeneca, dat eerder geen vaccins had gemaakt. We hebben gezien dat ook J&J problemen had bij een contractor, waardoor 15 miljoen vaccins moesten worden weggegooid. Maar ook dat vaccin zal zijn plaats hebben in het vaccinbeleid. Al wordt J&J wel geplaagd door dat exportverbod in de VS. Dat is allemaal politiek. Daar houd ik me buiten. En dan komen er ook nog de zogenaamde eiwitvaccins, zoals dat van Novavax en mogelijk later van Sanofi en GSK. We moeten blijven wedden op die diverse benaderingen, want we weten niet goed wat allemaal zal gebeuren met de varianten van het virus.”

U kreeg het vaccin van Pfizer. Bent u opgelucht dat het niet dat van AstraZeneca was?

PIOT. “Ik heb me er nooit zorgen om gemaakt. Als mensen mij vragen welk vaccin ze moeten nemen, zeg ik: ‘pak wat ze je aanbieden, want het redt je leven’. Pfizer geeft met zijn mRNA-technologie iets betere resultaten, maar ook AstraZeneca en J&J beschermen tegen ziekenhuisopname en overlijden.”

U verwacht nog pandemieën, onder meer door de ontbossing die het contact tussen mens en dier, en dus de overdracht van virussen, vergroot.

PIOT. “Het zal zeker nog gebeuren, maar we zijn er wetenschappelijk beter op voorbereid. Helaas spelen ook die politieke aspecten, zoals exportverboden, die niets met wetenschap te maken hebben.”

Moeten we leren leven met het idee dat onze wereld voorgoed een gevaarlijkere plek is geworden?

PIOT. “Juist. Maar we leren ook om het beter te managen, en dankzij de vaccins zal het doenbaar zijn. Zeker voor ons, want wij zijn hier enorm geprivilegieerd. In grote delen van de wereld zijn er nog geen vaccins. Dat baart mij het meeste zorgen. We hebben die vaccins nu nodig, niet over een jaar of zo. Daar lig ik ‘s nachts wakker van.”

Hoe kijkt u nu vanuit Londen naar de Belgische aanpak?

PIOT. “In vaccineren kunnen we nog iets leren van Engeland. Daar waren ze al in juni-juli vorig jaar aan het plannen, en werd het leger ingeschakeld. Maar je mag niet vergeten dat ook hier ruim 127.000 mensen zijn overleden aan covid, en waarschijnlijk is het echte aantal meer dan 200.000. Maar goed, eind vorig jaar was België een van de slechtste leerlingen in Europa. Dat is toch wel anders nu. Het gaat de goede kant op.”