Het beste van Trends in 2021: Gerrit-Jan Schaeffer en Ronnie Belmans (EnergyVille): ‘Sla het nucleaire boek dicht en ga echt aan de slag’

Gerrit-Jan Schaeffer, de nieuwe topman van het onderzoekscentrum EnergyVille, slaat even graag spijkers met koppen als zijn voorganger Ronnie Belmans. “Om het Europese klimaatplan te doen slagen, moeten bijna alle auto’s elektrisch zijn tegen 2030.”

EnergyVille, het samenwerkingsverband van de KU Leuven, VITO, imec en de UHasselt, heeft zich in amper tien jaar opgewerkt tot een onderzoeksinstelling van Europees niveau voor alles wat te maken heeft met duurzame energie en intelligente energiesystemen. Net voor de zomer gaf Ronnie Belmans na goed tien jaar de teugels van EnergyVille door aan mede-oprichter Gerrit-Jan Schaeffer.

Hij legt een andere klemtoon dan Belmans: “De ondernemingen moeten nu de uitrol van de innovatie trekken. Een voorstel om bijvoorbeeld iets rond duurzaamheid op de renovatiemarkt te doen kwam er vroeger alleen door als het werd getrokken door een onderzoeksinstelling. Terwijl de grote veranderingen van de komende jaren zullen gebeuren met technologie die al beschikbaar is. Betere batterijen, het intelligenter inzetten van warmtepompen, de bestaande technologie goedkoper maken, dat is werk voor bedrijven. Wij zullen hen ondersteunen om dat proces te versnellen, en intussen de technologie van de volgende fases voorbereiden.”

De basis van EnergyVille blijft ongewijzigd: wetenschappelijk gebaseerde input leveren voor het beleid en relevante ontwikkelingen van technologie en methodologie voor de energietransitie. “Een opdrachtgever hoeft de resultaten van een onderzoek niet te publiceren, maar hij moet niet proberen de randvoorwaarden in zijn voordeel te draaien”, stelt Belmans.

Een van de grote politieke hangijzers is de kernuitstap. Zouden we niet beter twee kernreactoren openhouden?

GERRIT-JAN SCHAEFFER. “Ik hoop dat de discussie over die twee gigawatt nu eindelijk voorbij is. Het lijkt erop dat de politiek en Engie gekozen hebben voor de sluiting, onder allerlei voorbehouden. Welke beslissing wordt genomen – nog tien jaar openblijven, of in 2025 sluiten – is veel minder belangrijk dan dat er een beslissing is. Zodra de onzekerheid voorbij is, kunnen de ondernemingen in actie komen.

Voor de energietransitie zijn de centrales veel minder relevant dan wordt gedacht. Die kerncentrales produceren maar 3 tot 4 procent van ons jaarlijkse energieverbruik, waar elektriciteit trouwens maar 20 procent van uitmaakt. Wereldwijd leverde kernenergie nooit meer dan 6 procent. Het is goed over die 4 procent te discussiëren, maar in verhouding gaat daar veel te veel aandacht naartoe. Sla het nucleaire boek dicht en ga echt aan de slag.”

Wat moet er gebeuren?

SCHAEFFER. “De echte uitdaging ligt bij de overige 96 procent: het koolstofneutraal maken van bijvoorbeeld de industrie, het transport en het gebouwenpark. Dat is veel complexer. Woningen zijn in bijna alle landen goed voor 20 tot 30 procent van de CO2-uitstoot. Dat is niet de grootste sector, maar wel de moeilijkste om klimaatneutraal te krijgen tegen 2050. Want 80 procent van de woningen van 2050 staat er nu al. Je hebt te maken met miljoenen beslissers en veel verschillende situaties.”

RONNIE BELMANS. “Wanneer je de grootste vier à vijf energieverbruikers kunt decarboniseren, boek je meer winst dan bij het volledige gebouwenbestand. Om de renovatiesnelheid te verhogen, moet de bouwsector totaal veranderen. Alleen weet niemand hoe.

“Het Europese Fit-for-55-pakket streeft naar een emissiereductie van 55 procent tegen 2030. Dat is een heel grote uitdaging voor elke economische sector. Dat impliceert bijvoorbeeld dat bijna alle wagens, niet alleen de nieuwe, tegen 2030 elektrisch moeten zijn. Die evolutie is bezig. In 2016 heb ik enorm veel moeite moeten doen om een elektrische wagen te leasen. Nu is het omgekeerd: de restwaarde van een nieuwe diesel is bijna nul. Grote bedrijven, of het nu autoproducenten of uitbaters van kerncentrales zijn, maken om economische redenen de switch.”

U vindt de laatste twee kerncentrales openhouden een non-discussie. De regeringspartijen MR en N-VA willen ze openhouden, en ook Microsoft-oprichter Bill Gates zegt dat we niet zonder kernenergie kunnen.

SCHAEFFER. “Ze sluiten is prima. Ze openhouden ook. Zolang men maar beslist.”

BELMANS. “Als Bill Gates mij zegt dat hij betaalbare, veilige, schone en betrouwbare kerncentrales zal bouwen, dan weet je waarom ik een Apple heb gekocht ( lacht). Gates is een commerçant. Er zijn nu zes denksporen in het onderzoek naar nieuwe kernreactoren. Als ik luister naar de specialisten, is het heel onwaarschijnlijk dat er voor een van die zes een industrieel prototype zal zijn voor 2040, zeker in de westerse wereld.”

Engie zegt zelf dat het de kerncentrales zal sluiten, maar niet iedereen gelooft dat.

BELMANS. “Voor Engie zijn die centrales een probleem. Het moet geld opzijzetten om ze op te ruimen, en die factuur stijgt alleen maar. Hoe sneller het daaraan kan beginnen, hoe sneller het elders kan investeren.”

SCHAEFFER. “Je kunt van de sluiting wél een opportuniteit maken. We hebben nieuwe energiecentrales nodig. Zorg ervoor dat die zo snel mogelijk CO2-neutraal zijn. Een state-of-the-art centrale draait momenteel bijna permanent. Dat betekent minder gasverbruik en minder CO2-uitstoot dan bij een oude centrale. Bovendien komen er de komende decennia steeds meer momenten waarop zelfs die centrales niet zullen produceren, omdat er genoeg alternatieven zullen zijn.”

Intussen schiet de gasprijs door het dak. En dan gaan wij gascentrales gebruiken voor baseload, het deel van de energieproductie dat we 24 uur per dag nodig hebben.

SCHAEFFER. “In het systeem van de toekomst is er geen baseload meer. De bulk zal variabele productie uit hernieuwbare bronnen zijn. Daarbovenop is flexibiliteit nodig: opslag, installaties die je kunt aan- en uitschakelen. Regelsystemen zullen de vraag en het aanbod op elkaar afstemmen. Je hebt dan niets meer aan baseload. Die zet een plafond op de variabele productie en vergroot het probleem, omdat het de pieken van de hernieuwbare energie nog hoger maakt.

“Centrales die grote investeringen vergen, passen minder goed in dat model, omdat ze heel veel uren moeten draaien. We evolueren wellicht naar goedkopere piekcentrales. Die gebruiken misschien gas, dat soms heel duur is, maar omdat ze niet veel draaien, is dat niet erg. Hernieuwbare energie en batterijen zullen voor instaan voor de bulk van het elektriciteitsverbruik. Dan heb je nog een verzekeringspremie nodig: dat zijn die gascentrales.”

BELMANS. “Nu hebben we een marktsysteem met soms negatieve prijzen, omdat er genoeg groene energie is. Die is bijna gratis, maar krijgt nog subsidies. Naarmate die subsidies verdwijnen, zullen er minder negatieve prijzen zijn. Alleen kun je geen markt organiseren als het product elektriciteit marginaal niets kost.”

SCHAEFFER. “Dus gaan we naar een ander marktmodel, waarin je geen kilowatturen meer verkoopt, maar comfort: energy as a service. Dat betekent een nieuw aanbod aan de klant, met een stuk vaste vergoeding. Daarvoor heb je nieuwe regelgeving nodig.”

BELMANS. “Ik ben er ook niet zeker van dat de huidige energiespelers dat concept zullen aanbieden. Een grote leasemaatschappij die een half miljoen elektrische wagens beheert, kan perfect op die markt een plaats innemen.”

U bent heel pessimistisch over de gasnetten.

BELMANS. “De netbeheerders zijn monopolisten, met eigenlijk maar één risico: de regelgeving. Dat lijkt eenvoudig, maar is wel heel reëel. In Nederland wil men los van het gas, hier investeert Fluvius nog in het net, omdat zo de inkomsten van de gemeenten worden gevrijwaard. Terwijl nieuwe gasnetten frontaal botsen met de elektrificatie. Warmtepompen zijn tien keer efficiënter. Er is geen enkele logica om over dertig jaar je huis nog met welk gas dan ook te verwarmen. Distributienetten voor gas zijn ten dode opgeschreven.”

SCHAEFFER. “Dat geldt misschien ook voor stroomnetten. Twintig jaar geleden waren we zeker dat die business nooit zou verdwijnen, maar nu? We zitten in een levend laboratorium. Autobatterijen zijn substantieel groter dan de energiebehoefte van een huis. Auto’s rijden gemiddeld 3 procent van de tijd: voor het stroomnet is een elektrische auto een batterij die zich af en toe verplaatst. Die is nog niet voldoende om de winter te overbruggen, maar ruim voldoende om het verschil tussen dag en nacht op te vangen.”

Nochtans wil Fluxys het gasnet gebruiken voor het transport van CO2 en waterstof. Gelooft u daar niet in?

BELMANS. “Een studie van het Duitse onderzoeksinstituut Agora Energiewende ziet alleen in de range van Noord-Frankrijk over België en Zuid-Nederland tot Noordrijn-Westfalen ruimte voor een waterstofnet. Het voorspelt dat we in 2050 amper meer waterstof zullen verbruiken dan nu. Nu gebeurt dat vooral in raffinaderijen, maar als we geen olie of gas meer gebruiken, valt dat weg. Dat wordt gecompenseerd door de waterstof in de staalproductie en voor de recyclage van plastic. Maar daarvoor heb je geen Europees waterstofnetwerk nodig.”

Moeten we eerst elektrificeren of eerst de elektriciteitsproductie vergroenen?

BELMANS. “Je moet alles elektrificeren wat je kunt. Een wagen die op elektriciteit rijdt, is drie keer zo efficiënt als een auto die op fossiele brandstof rijdt. Zelfs als die stroom uit een kolencentrale komt, stoot die wagen minder CO2 uit dan een dieselauto. Dat neemt niet weg dat je beter ook minder rijdt. Je moet tegelijk de energieproductie decarboniseren en ervoor zorgen dat de elektrificatie daarop vooruitloopt. Die groene energie moet je flexibel inzetten.”

U bent beiden wetenschappers, maar botst op politici of drukkingsgroepen die vertrekken vanuit bepaalde dogma’s. Is dat niet lastig?

SCHAEFFER. “Elke omgeving heeft haar eigen geplogenheden en dynamiek. Het gaat erom de ander niet te veroordelen, maar te begrijpen en te weten dat je flexibel moet handelen. Voor ons is die wetenschappelijke fundering erg belangrijk, maar achter de politiek en het bedrijfsleven zitten andere drivers. Een modern wetenschapsbedrijf moet dat goed beseffen. Zeker in een transitie, zoals nu. Dan verschuiven alle processen en dynamieken. Dan krijg je andere machtsposities, en dus wantrouwen. En dan heb je bruggenbouwers nodig.”

BELMANS. “En daarom moet alles wat wij naar buiten brengen, correct zijn. Het helpt dat er zoiets bestaat als de wetten van de thermodynamica. Die liggen vast. De opdrachtgevers mogen vragen alle mogelijke denksporen te onderzoeken, maar wij gebruiken de correcte parameters voor de systeemelementen en baseren onze modellen op de fysische en economische wetmatigheden.”

Meneer Schaeffer, u hebt een mix van ingenieurswetenschappen en filosofie gestudeerd.

SCHAEFFER. “Die studie was me op het lijf geschreven. Dingen conceptueel bekijken, de dynamiek van technologische ontwikkelingen begrijpen. Dat link je dan aan economische geschiedenis en sociologische theorie. Ik heb er ook geleerd dat woorden niet neutraal zijn. Als je iets betitelt als ‘eerste generatie’, is dat verouderd en kan het bedrijf dat die toestellen maakt, failliet gaan. Dat geldt ook voor termen als ‘baseload’: daar zit een verhaal achter waarmee je andere mogelijkheden beïnvloedt.”

Bio

Ronnie Belmans

– 65 jaar

– 1979: Master burgerlijk werktuig- kundig-elektrotechnisch ingenieur (KU Leuven)

– 1984: Doctor toegepaste wetenschappen (KU Leuven)

– 1991-2021: Gewoon hoogleraar elektriciteit en energiesystemen aan KU Leuven

– 2001-2010: voorzitter Elia

– 2011-2021: CEO EnergyVille

– 2013: bestuurder Niko

– 2017-februari 2022: voorzitter VREG

– 2021: bestuurder SCK-CEN

Bio

Gerrit-Jan Schaeffer

– 54 jaar

– 1993: Master wijsbegeerte van wetenschap, technologie en samenleving (Universiteit Twente)

– 1998: Doctor wetenschap en maatschappijwetenschappen (Universiteit Twente)

– 2007-2015: onderzoeksleider en directeur Energie Onderzoek, en directeur Strategisch Basis Onderzoek VITO

– 2005-nu: oprichter en directeur Business4Good

– 2017-2021: algemeen directeur Dutch Solar Energy

– Sinds juni 2021: CEO EnergyVille