Het beste van Trends in 2021: Leo Neels: ‘België heeft de groep van rijke landen verlaten’

Leo Neels heeft diverse professionele watertjes doorzwommen. In de nadagen van dat rijkgevulde parcours trekt hij opnieuw de advocatuur in en bereidt hij een nieuw boek voor. Maar eerst legt hij een vinger op de wonden van ons land.

Leo Neels combineerde decennialang lesgeven over media- en communicatierecht aan de Leuvense en de Antwerpse universiteit met een topjob. Hij leidde onder meer de farmakoepelvereniging pharma.be, de televisiezender VTM en de denktank Itinera. Het maakte van de topjurist een bevoorrechte waarnemer en gesprekspartner voor diverse generaties politici. En de 73-jarige Neels, die op 1 september stopt als CEO van Itinera maar als advocaat de draad weer oppikt, komt vingers tekort om op de vele wonden te leggen.

U hebt in uw carrière een zeer breed spectrum van activiteiten doorlopen.

LEO NEELS. “Zo voel ik het nochtans niet aan. Het is mij allemaal een beetje overkomen, ik solliciteerde nooit. Ik heb mij altijd verwend gevoeld. Iemand vroeg mij onlangs ‘werkt gij nog?’. Ik antwoordde dat ik nooit heb gewerkt. Ik voel mij een zondagskind. Maar in essentie ben ik opgetrokken uit recht. Als snotneus werd ik aan het begin van de jaren 70 universitair assistent bij Jan De Meyer, professor grondwettelijk recht, terwijl toen allerlei constitutionele problemen borrelden. Ik was er in mijn sas. In 1975 begon ik ook aan de balie en kreeg ik al snel heel relevante dossiers, vaak op de grens van ondernemingen en overheid. Hugo Schiltz, mijn stagemeester, werd minister. Ik kwam dus meteen als onafhankelijke jurist in de achtergrond van het labo van politieke onderhandelingen terecht, onder meer over het Egmontpact. Ik werd ook al snel de raadsman van krantenuitgevers en redacties, en ben zo in het mediarecht gerold. In 1980 heb ik dan aan de KU Leuven de cursus mediarecht opgestart.”

“Ik ben in 1989 weggeweest van de balie, om VTM mee op te richten en te leiden. Ik was eerst corporate counsel omdat ik al die mediabedrijven kende en met hen lobbyde tegen reclame op de BRT. Het grote angstbeeld was toen dat als dat zou gebeuren, de Vlaamse pers niet zou overleven. Toen we VTM hebben opgericht, heb ik grote flarden van de reglementering mee geschreven. Als je daarop terugkijkt, is dat een belangenconflict, maar er was toen geen kennis bij de Vlaamse overheid. De zender kwam al snel in een bestuurscrisis terecht. Ik werd dan gevraagd om hem te leiden, wat ik heb gedaan tot begin 1994. Toen ik terugkeerde naar de advocatuur, wou ik een groter Antwerps advocatenkantoor openen. Antwerpen had toen al de tweede grootste chemiecluster ter wereld, maar die bedrijven reden allemaal voorbij onze deur richting Brussel. Nu kan ik zeggen dat Loeff Claeys Verbeke, waar ik partner was geworden, aan de basis ligt van de grote advocatenkantoren in Antwerpen. Nadien ging het kantoor deels op in Allen & Overy. Brutaal samengevat, bleek dat de Britse partners een inkomensverwachting hadden die niet realistisch was. Ze liepen wat naast hun schoenen. Het leidde ertoe dat ze de jongeren niet meer correct behandelden. Ik ben er eind 2003 uitgestapt.”

Om meteen in de farmasector te stappen?

NEELS. “Een vriend bij Egon Zehnder polste me om AGIM te leiden, de Association Générale de l’Industrie du Médicament. Ik had er nog nooit van gehoord. Toen ik er arriveerde, had de farmasector zich vastgereden in zijn calimero-discours van ‘we worden niet gerespecteerd terwijl we levens redden’. Met nieuwe statuten en een aanzet van een nieuwe ethische code kon ik een verandertraject opstarten, en AGIM meteen omdopen tot pharma.be. Het was een woelige periode, met veel heisa over marketingpraktijken. Ik heb dat team verjongd en verkleind, en omgevormd tot een kenniscentrum, zodat we ook relevant werden voor de overheid. Ik geloof ook erg in innovatieve geneesmiddelen. Ik werd geboren in een apotheek. Ik moest dat niet faken.”

Farma was even de held dankzij de coronavaccins. Maar het tij keerde snel.

NEELS. “Farma heeft het enorme voordeel dat het zorgt voor levensbelangrijke innovatie. Farmabedrijven hebben ook het grote nadeel dat ze voortdurend hervallen in de zwakheden van het moderne Amerikaanse kapitalisme. Wat ons parten speelt in Europa, is dat die grote farmabedrijven hoofdzakelijk naar Amerikaanse normen geleid worden. Die begrijpen niet dat Europa anders is, dat wij traditioneel een publiek gefinancierde, solidaire ziekteverzekering hebben. In Amerika is de prijszetting vrij. Als je daar een vaccin hebt en het verkoopt goed, dan verhoog je de prijs. Nu, Europa heeft niet slecht genegotieerd in de eerste vaccinakkoorden. Dat zijn geen abnormale prijzen. ‘Dankzij’ staatssecretaris Eva De Bleeker kennen we die, overigens een bedenkelijke stommiteit. Het is wél onacceptabel dat de Europese Commissie nu prijsverhogingen heeft aanvaard bij de nieuwe vaccindeals.”

Sommige farmabedrijven maken nu gigantische winsten.

NEELS. “Winst is oké, maar kritiek op dat gedrag is terecht. Wij, ik bedoel dan de farmasector, kunnen sommige zaken niet verdedigen, zoals het gesol met kinderen om terugbetalingsdossiers te deblokkeren. Dan denk ik aan de zaak van de kleine Viktor. Nadien herhaalde zich dat met baby Pia, die een peperdure gentherapie nodig had (het geld voor de behandeling werd uiteindelijk met een sms-actie verzameld, nvdr). Maar er zijn andere dingen, zoals de excessieve prijzen voor de eerste kankermedicijnen. Bij sommige bedrijven is het bedrag dat wordt besteed aan vergoedingen voor management, dividenduitkering en de inkoop van eigen aandelen groter dan het budget voor onderzoek en ontwikkeling. Ik durf de liberale economie volmondig te verdedigen, maar niet de misbruiken ervan. Ook Europese bedrijfsleiders in de farmasector durven mee te glijden in die Amerikaanse deviatie van het kapitalisme. Het maakt allemaal dat je ook nu weer die aantasting van de reputatie van farma hebt. In Brussel hangen zelfs affiches met de leuze dat patenten doden. Alsof het vrijgeven van patenten zou zorgen voor een hogere productie. Het tegendeel is waar. Er zijn niet genoeg productiefaciliteiten in de wereld die zulke vaccins kunnen maken.

“Farmabedrijven brengen nochtans reële vooruitgang in de gezondheidszorg. Daar zijn genoeg spectaculaire voorbeelden van, zoals het succesvolle vaccin tegen baarmoederhalskanker. Toen ik klein was, verloor ik twee vriendjes aan leukemie. Het overlevingspercentage daarvoor was toen 3 procent. Nu is dat het sterftecijfer. En nu zijn er de coronavaccins… Eigenlijk zou farma vlot in de top vijf van de internationale reputatierangschikking moeten staan. In mijn tijd had J&J (het moederbedrijf van Janssen Pharmaceutica, nvdr) een abonnement op de top tien. Nu staan het onderaan in de top honderd.”

U vertrok bij pharma.be in 2013. Acht jaar later is onze farmasector nog amper in het debat aanwezig.

NEELS. ( ontwijkend) “Wij voeren geen volwaardig publiek debat meer, over niets. Niet over farma, maar ook niet over migratie, noodhulp, de pandemiewet… Alles is gepolariseerd. De sociale media versterken dat, en de particratie legt een loden gewicht op politiek talent. Dat is verkeerd. De kernpartijen, die vroeger de beleidspartijen werden genoemd, gaan achteruit en toch doen ze hetzelfde, in het geloof dat ze dan vooruit zullen gaan. Dat is een zeer bizarre, onbevattelijke dynamiek in de Wetstraat.”

We kunnen hier niet vooruitzien.

NEELS. “Er is een zekere decadentie in onze zelfgenoegzaamheid geslopen. Je moet vaststellen dat we in ons beleid nooit ergens klaar voor zijn. Er is stilstand in dit land, en een tekort aan langetermijnvisie en bezorgdheid over onze welvaart. We politiseren ook elke uitvoeringsstap. Dat is het loden gewicht van de partijen, en de ziekte van de IKW, de interkabinettenwerkgroepen (nu Werkgroepen Beleidscoördinatie geheten, nvdr), waar vaak te jonge mensen met te weinig visie en dossierkennis hun partijstandpunt verdedigen. Daar wordt het beleid gemaakt. We zitten in een pervers stadium van de particratie, waar die partijen een soort euthanasie uitvoeren zonder dat ze het inzien. De beleidspartijen krijgen klappen, en toch ageren ze steeds op dezelfde manier. Ik vrees dat men in het najaar, wanneer de grote beleidsdossiers op het tapijt komen, opnieuw commissies, studies en rapporten zal lanceren. Sorry, maar het is allemaal al bestudeerd. De kennis is er. Deze generatie politici in de regering, en de volgende, moeten nú beslissingen nemen. We moeten nú onze verzorgingsstaat herfinancieren en onze overheden efficiënt maken. België heeft de groep van de rijke landen al verlaten. Wij zakken af naar het kwadrant waar Portugal, Griekenland en Spanje inzitten. Nederland zegt post-pandemie: “we hebben een probleem want ons overheidstekort is nu geen 60 procent meer van het bbp, maar 70 à 80 procent.” Dat van ons is 120 procent! De trots en de moed om dat te repareren, ontbreekt blijkbaar. We hebben weinig of niets gedaan sinds Jean-Luc Dehaene, geen enkele grote hervorming onder Verhofstadt, Leterme, Di Rupo, Michel. We gaan er nu in september aan beginnen. Ik houd mijn hart vast.”

En de rekening van pandemie moet nog vereffend worden.

NEELS. “Ja, dus moeten we sneller bijsturen. Veel zaken konden verstandiger aangepakt worden. Zo geven we nog steun aan bedrijven die open zijn. Werd Pukkelpop niet de metafoor van vermijdbaar misbruik? En niemand is nog verantwoordelijk.”

Kaart u dat ook allemaal bij onze politici aan?

NEELS. “Ik praat al heel mijn loopbaan met veel politici, in de regering en in de oppositie, maar nooit met de extremen, want die brengen toch niets bij en willen alleen maar herrie maken. Dus het moet komen van die middenmoters die klappen krijgen, maar toch die grote uitdagingen niet durven aan te pakken. We hebben een redelijk regeerakkoord, maar alle grote uitdagingen zijn voor later. Het enige dat ze tot nu toe hebben gedaan, is de pensioenen duurder maken. De hoogste pensioenen zijn te hoog, vergeleken met de lage, maar wat doen we? We verhogen de minima, terwijl we ook de maxima moeten verlagen. En we vinden ook het brugpensioen opnieuw uit, terwijl al bijna een derde van de pensioenen niet rust op bijdragen waarvoor gewerkt is. Er is wel een effectenbelasting ingevoerd. Dan zeg ik ‘oké, was dat ons grootste probleem?’ Dat de rijken niets betalen, is trouwens onzin. Dat heeft Ivan Van de Cloot (hoofdeconoom van Itinera, nvdr) al in 2015 weerlegd. Meer zelfs, de vermogens dragen in België meer bij dan in andere landen. Er zijn al te veel belastingen. Fiscaal was die effectenbelasting dus niet wat we moesten doen. Oké, we hebben een sociaal akkoord gemaakt. ( schamper) Proficiat, maar ik kan dat ook. Wie zal het betalen? We gaan een paar miljard uitgeven op de lange termijn en maken de recurrente uitgaven in de verzorgingsstaat duurder. Dus we vergroten het probleem. ( windt zich op) Je ziet een onvermogen om naar de werkelijkheid en de lange termijn te kijken. Vandaag moet je regeren voor onze kleinkinderen. Men spreekt over later, maar ‘later’ zijn de kinderen en de kleinkinderen van vandaag. Wij produceren veel te weinig welvaart voor de verzorgingsstaat die we willen zijn. Wij bouwen een soort virtuele werkelijkheid op met geld dat we niet hebben. Dat heet schuld. Als ik mijn kleinkinderen zie spelen… Toen ik hun leeftijd had, bedroeg de schuld per Belg enkele duizenden euro’s. Vandaag draagt elke pasgeborene een rugzakje met 46.000 euro schuld. Stel je eens een jaarlijkse rentelast van 2 procentpunten voor op een schuld van ongeveer 500 miljard euro. En toch zie je geen enkele sense of urgency in de Wetstraat, op het Martelarenplein of in Namen.”

We zakken weg in de indexen. U bent een zelfverklaarde vooruitgangsoptimist. Niet voor België dus?

NEELS. “Ik ben geen onnozele, naïeve vooruitgangsoptimist. Maar ik ben ook geen doemdenker. Ik blijf denken dat er aan het eind van de dag genoeg gezond verstand moét zijn. Alleen zitten we in een fase waarin we riskeren door geborneerd denken de achteruitgang te organiseren. Denk maar aan het Europese klimaatplan, de Green Deal. We gaan met geld gooien! Misschien moet dat allemaal gebeuren, maar ook dit thema is gecapteerd door activisten. Je zit direct in de slogans. Ik heb heel veel behoefte aan kennis om iets te begrijpen.”

Waarop baseert u uw hoop?

NEELS. “Ik ben heel positief over de nieuwe generatie politici, jong talent zoals Annelies Verlinden, Thomas Dermine, Vincent Van Peteghem, en Sammy Mahdi. Na zestig jaar non-beleid in migratie hebben we een jonge staatssecretaris die zich in de heel toxische atmosfeer van die hongerstaking niet liet chanteren. Dat is hoopvol. Verlinden maakt een goede pandemiewet. Al had ik gepleit voor staatsnoodrecht. We hebben nu die schitterende pandemiewet voor de volgende pandemie, maar voor de overstroming hebben we niets, buiten de wet op civiele veiligheid van 2007. Sorry, maar daar kun je niets mee doen. Maak van het leger en de civiele bescherming een nooddienst, en run die als een bedrijf.

“Maar goed, ik blijf hopen dat die omslag er komt. Maar de politici moeten begrijpen dat we ons geld beter moeten besteden. We hebben echt een bestedingsprobleem. Zoals we een coronacommissaris hadden, moeten we een bestedingscommissaris aan het werk zetten. Ook in Vlaanderen. We hebben die zelfgenoegzaamheid, maar we doen het niet beter dan federaal. We hebben België geïmiteerd met die particratie.”

En Wallonië?

NEELS. “Je ziet toch ook het failliet van het Waalse beleid. Al die Marshall- en andere plannen hebben geleid tot het verbruik van externe financieringsbronnen zoals Vlaamse transfers en Europese fondsen. Wij krijgen 6 miljard euro uit het Europese noodfonds, maar dat is eigenlijk geld van de lidstaten. Wij sturen intussen wel 70 en 20 miljard uit dezelfde fondsen naar Spanje en Griekenland. Komt het daar in bodemloze putten, net zoals het in Wallonië verdwenen is? Wallonië heeft zijn externe fondsen in het verleden uitgedeeld voor lopende uitgaven, en dat is toch een belangrijk deel van de tragiek van slecht bestuur.”

Wat vindt u van het debat over de kernreactoren en het klimaat?

NEELS. “Ik begrijp de groene agenda die de kernuitstap in 2003 in een wet kon gieten. Maar wij hebben sinds 2003 niets gedaan. Dat heet nalatigheid. En nu wil men dat forceren. Andere landen die die richting uitgingen, heroverwegen dat allemaal. Ik kijk ernaar met een soort efficiëntiebril, en vraag onpartijdig om een keuze te maken die minder kapitaalvernietigend is.

“Inzake de mobiliteit zou ik de politisering van de NMBS beëindigen en daar een bedrijf van maken. We hebben nooit de moed gehad om met de NMBS te doen wat we hebben gedaan met De Post (nu bpost) en Proximus. En raad eens? De NMBS werkt niet. Die heeft dan ook een gigantische politieke nomenclatuur. Idem dito voor De Lijn. Er zijn zoveel buitenlandse steden waar amper nog auto’s rijden en het openbaar vervoer en de fiets floreren. En terwijl we De Lijn en de NMBS politiek laten verkommeren, vernietigen we de automarkt door die te snel te willen elektrificeren, en ambeteren we de burgers door te zeggen dat hun oude autootje de stad niet meer binnen mag. Dat is crazy. Dat is gigantische kapitaalvernietiging in die sector.”

Hoe belandde u bij Itinera?

NEELS. “Ik maak ook altijd een beetje lawaai als ik dingen doe ( lacht), en toen kwam daar plots Itinera, op verzoek van de stichtende ondernemers die de startersdynamiek van Itinera misten: te veel tweets, te weinig boeken. Dat was heel onverwacht maar heel plezant. Het was een voortzetting van wat ik altijd heb gedaan: mijn juridische kennis gebruiken op strategisch niveau bij bedrijven, sectoren of overheden. Het heet een denktank te zijn, maar ik noem het de doe-tank, want we praten continu in parlementen, en met kabinetten, regeringsleden, partijen, voorzitters. Maar de verandering gaat zeer traag.”

U stopt nu. Bent u bang voor het zwarte gat?

NEELS. “Ik ben opnieuw actief als advocaat, maar ga ook veel zeilen en golfen. Gelukkig helpt een goede gezondheid en een stabiele persoonlijke omgeving. Ik heb ook nog een boek in mijn hoofd, over de rechtsstaat. Een groot probleem. Denk aan wat in de Verenigde Staten in het Capitool is gebeurd, en in de Europese Unie met Hongarije en Polen. Denk ook aan onze particratie. Wij onderschatten dat, maar eigenlijk zijn onze instellingen de bezette gebieden geworden van overbetaalde partijen. De partijen misbruiken die instituties massaal voor benoemingen. Denk aan de aberratie van de kabinetten, de instandhouding van de provincies of de Senaat… We voegen altijd structuren toe, maar hervormen ze nooit grondig.”

Tot slot, hebt u spijt?

NEELS. “Neen. Ik ben een tevreden man en kijk ook meer vooruit dan achteruit. Maar mijn vooruitgangsoptimisme wordt wel flink op de proef gesteld.”