Klimaatjournalist Jaap Tielbeke hekelt schijnoplossingen: ‘Om de verwoesting te stoppen, moeten we naar een ander model’

Niet de milieubewuste consument, wel de bedrijven en de overheden hebben de sleutel in handen om de klimaatontwrichting tegen te gaan, stelt de Nederlandse klimaatjournalist Jaap Tielbeke. “Ons economische systeem, dat gericht is op kapitaalaccumulatie en oneindige groei, veroorzaakt de verwoesting van de planeet.”

Met zijn boek Een beter milieu begint niet bij jezelf doorprikte filosoof en klimaatjournalist Jaap Tielbeke, redacteur bij De Groene Amsterdammer, de mythe van de groene consument als motor voor verandering. De sleutel om de klimaatontwrichting tegen te gaan ligt bij de overheden en de bedrijven, legt hij uit. En burgers hebben natuurlijk wel hun rol te spelen: als kiezer, demonstrant of activist, als mede-eiser in een rechtszaak voor een beter klimaatbeleid of als aandeelhouder van een vervuilend bedrijf, met als doel dat beleid te keren.

Tielbeke wil erover waken om ‘de mens’ als een abstracte entiteit aan te wijzen als schuldige voor de klimaatontwrichting. “We dragen niet allemaal een gelijke verantwoordelijkheid, niet in het veroorzaken van de crisis, en dus ook niet in het bijdragen aan oplossingen ervan”, zegt hij. “Ons economische systeem, dat gericht is op kapitaalaccumulatie en oneindige groei, en waar de macht vooral bij de grote bedrijven ligt, veroorzaakt de verwoesting van de planeet. Om de verwoesting te stoppen, moeten we naar een ander model.”

De klimaatcrisis is dus niet op te lossen binnen het kapitalistische systeem?

JAAP TIELBEKE. “Ik zie daar nu weinig aanwijzingen voor. Maar als je bij antikapitalistische systeemkritiek blijft hangen, blijft het ook heel abstract. Ik denk dat het veel krachtiger is de elementen in die kapitalistische wereldeconomie die schadelijk zijn voor mens en milieu nauwer te analyseren. Dan kun je laten zien dat onze verslaving aan groei, meer algemeen in termen van bruto binnenlands product, heel moeilijk te verenigen is met een pad dat de klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit afremt of zelfs tegengaat. Het gaat mij erom de vinger op de zere plek te leggen: we redden het niet als onze vraag naar energie en materiële consumptie gewoon door blijft groeien. De oplossingen die nu binnen dat systeem worden aangedragen, zijn vaak schijnoplossingen, omdat ze niets wezenlijks veranderen. Daar verzet ik me tegen.”

U gelooft niet in een technologische oplossing?

TIELBEKE. “Begrijp me niet verkeerd, ik denk dat we die technologische vooruitgang heel hard nodig hebben. Het gebeurt ook. Het is indrukwekkend om te zien hoe hard de ontwikkelingen in hernieuwbare energie gaan. Maar ondanks die vooruitgang en de kostendalingen zijn we alleen maar meer fossiele brandstoffen gaan gebruiken. Dat zou een alarmbel moeten doen rinkelen. Met die innovaties alleen redden we het dus niet, want de hernieuwbare energie vervangt de fossiele energie niet, ze komt er gewoon bovenop. Je ziet dat innovatie veel milieuproblemen heeft verholpen, maar het verandert niets aan het onderliggende economische systeem, waardoor problemen verschuiven naar andere plekken. De existentiële dreiging wordt er niet kleiner door.”

Het is te vaak een excuus om het probleem niet drastischer aan te pakken?

TIELBEKE. “Het is vaak een gemakkelijke uitvlucht. Het is natuurlijk principieel onmogelijk te bewijzen dat er nooit een briljante uitvinding zal worden gedaan die veel van onze problemen zal oplossen. Maar daarop wachten lijkt me een riskante gok, terwijl er veel op het spel staat. Ik denk dat het geen toeval is dat net de partijen die de status quo willen beschermen, het hardst weglopen met dat soort technical fixes. Je ziet het ook in het debat over kernenergie. Dat is een belangrijk debat en ik ben zelf helemaal niet zo’n hardnekkige tegenstander van kernenergie, maar je kunt het zoals de voorstanders niet aandragen als dé oplossing. Hopen op dé technologische oplossing is volgens mij een gevaarlijk dwaalspoor.”

Nadat de coronapandemie was uitgebroken, zag u er een hoopvol signaal in dat overheden drastisch durfden in te grijpen. Hoe kijkt u daar anderhalf jaar later tegenaan?

TIELBEKE. “Mijn boek was zo goed als af toen de pandemie uitbrak. Dat was zo’n ingrijpende gebeurtenis dat ik die wel moest duiden in het boek. Je zag in een eerste fase twee grote bewegingen. Het momentum van de klimaatbeweging viel helemaal weg. De klimaatspijbelaars en andere bewegingen konden hun acties niet doortrekken. Maar tegelijk zag je een overheid die maatregelen durfde te nemen, waarbij niet de economische groei leidend was, maar de volksgezondheid. En je zag dat mensen daar, althans in een eerste fase, goed in meegingen. Ik was niet zo naïef te denken dat alles anders zou worden, maar ik zag wel een soort window of opportunity om een ander soort beslissingen te nemen. Maar al snel werd ervoor gekozen via staatssteun de oude economie zo veel mogelijk overeind te houden. Het nieuwe normaal lijkt verdacht veel op het oude normaal, de uitstoot van CO2 en de luchtvervuiling zitten alweer op het niveau van voor de pandemie. Er is voor het vertrouwde gekozen, en dat doet ons geen goed.”

Komt dat door wat u omschrijft als de bijziendheid van politici, het onvermogen om toekomstige catastrofes correct in te schatten?

TIELBEKE. “Dat speelt zeker mee. Je zag het ook net voor corona. Toen in Italië de ziekenhuizen al vol lagen, was Nederland nog carnaval aan het vieren. Zelfs bij zo’n voorspelbare ramp zag je dus het onvermogen om tijdig actie te ondernemen. Sterker nog: er zijn genoeg wetenschappers die dit soort pandemie hebben voorspeld, dus het mocht geen verrassing zijn. En toch bleken we slecht voorbereid. Dat speelt bij het klimaat op een nog veel grotere schaal. Ook omdat oorzaak en gevolg daar nog iets complexer zijn. Het was frappant dat bij de grote overstromingen van afgelopen zomer er eerst een wetenschappelijk rapport moest komen dat bewees dat dit soort weersomstandigheden veel vaker zullen voorkomen. Maar dat weten we echt al veel langer. Het onvermogen om daar een echt debat over te voeren, daar kan ik wel een beetje moedeloos van worden. Maar het nemen van klimaatmaatregelen botst natuurlijk ook met heel stevige commerciële belangen. Van corona zou je nog kunnen zeggen dat het ons wat overviel. Maar de klimaatcrisis overvalt ons niet, daar hebben we al heel lang kennis over.”

Het was uitgerekend de fossiele industrie die als eerste op de hoogte was van die gevaren.

TIELBEKE. “Precies, en dat is ook niet zo gek, want het raakt aan hun verdienmodel. Daarom zijn ze clubs gaan oprichten die twijfel zaaien over de klimaatwetenschap en hebben ze er alles aan gedaan om beleid te dwarsbomen. Vroeger werd de rol van de mens gewoon ontkend. Nu gebeurt dat gesofisticeerder, in Nederland hebben we daar zelfs een woord voor: ‘meestribbelen’. Bedrijven zeggen wel mee te werken, maar ze doen er alles aan om de boel te vertragen.”

De bijziende overheid en het meestribbelende bedrijfsleven leiden bij wetenschappers tot toenemende wanhoop, constateerde De Groene Amsterdammer eerder dit jaar.

TIELBEKE. “Ja, het gaat soms frustrerend traag. Maar als je in die wanhoop of moedeloosheid blijft hangen, los je ook niets op. En het is natuurlijk geen binaire keuze tussen ‘we gaan er allemaal aan’ en ‘we leven nog lang en gelukkig’. Het maakt heel veel uit of het 2 of 4 graden warmer is aan het eind van de eeuw, dus veel keuzes zijn belangrijk. Daarom moeten burgers op verschillende manieren druk uitoefenen op de politiek en het bedrijfsleven. En dat zie je wel op gang komen, met demonstraties, maar ook met rechtszaken die hun pijlen richten op overheden en de fossiele industrie.”

Overheden hebben doorgaans wel afspraken gemaakt met burgers. Ze hebben zich verbonden aan bepaalde doelen. Bedrijven niet. Wat schiet je op met die rechtszaken?

TIELBEKE. “In Nederland hebben we in beide gevallen baanbrekende rechtszaken gehad. Er was de zaak van de stichting Urgenda tegen de overheid (over het landelijke klimaatbeleid, nvdr), die al begon in 2015, en waarbij Urgenda telkens in het gelijk is gesteld. Geen enkele advocaat denkt dat daarmee het klimaatprobleem is opgelost, maar je krijgt wel blokken om op verder te bouwen. Dankzij die uitspraak heb je een extra stok achter de deur, ook als Kamerlid bijvoorbeeld. Die rechtszaken stellen de juiste vraag: wie is verantwoordelijk voor deze ecologische crisis? Urgenda zegt: de overheid heeft de plicht om hier iets aan te doen, anders breng je burgers in gevaar. Door die rechtszaak is het idee dat de klimaatontwrichting een mensenrechtenkwestie is stevig verankerd.”

En bedrijven dragen eveneens een verantwoordelijkheid, is dan de redenering?

TIELBEKE. “Dat is inderdaad het argument in de rechtszaak die Milieudefensie begon tegen Shell. En daar heeft de rechter gezegd: ook bedrijven hebben een verregaande inspanningsplicht om niet alleen hun eigen emissies, maar ook die van hun klanten naar beneden te halen. De redenering van Shell was altijd: wij pompen op wat we kunnen oppompen, we leveren wat de samenleving vraagt. De rechter zegt nu: je creëert een bepaalde vraag met dat aanbod, en daar heb je een verantwoordelijkheid in. Dat is, denk ik, baanbrekend. Dat zal invloed hebben op allerlei andere rechtszaken. Er zijn nu wereldwijd al enkele duizenden klimaatzaken aan de gang.”

Een andere rechtszaak is die van een Peruviaanse boer die een schadevergoeding eist van het Duitse RWE. Hoe productief is dat?

TIELBEKE. “Dat is inderdaad een opmerkelijke zaak, omdat hier de vraag naar verantwoordelijkheid op een mondiale schaal wordt gesteld. Het bedrag is eerder symbolisch, hij vraagt dat RWE meebetaalt aan de versteviging van een dam die ervoor moet zorgen dat zijn dorp niet overstroomt. En dat bedrag is vastgelegd op basis van de historische CO2-uitstoot van RWE, een Duitse steenkolenproducent. Uiteraard lost zo’n eis het probleem niet op, maar het is opmerkelijk dat de zaak ontvankelijk is verklaard. Het betekent dat een bedrijf in Duitsland voor de rechter kan worden gedaagd voor iets wat gevolgen heeft in Peru. Dat is interessant en het zal op termijn invloed hebben. Zo komt sociale verandering tot stand.”

Ook binnen de klimaatbeweging is niet iedereen even overtuigd van het eisen van schadevergoedingen. Het kan contraproductief zijn.

TIELBEKE. “Er zijn inderdaad juristen die vrezen dat als de Peruviaanse boer gelijk krijgt, het hek dan van de dam is. Dat iedereen dan iedereen kan aanklagen. Ik denk niet dat het zo’n vaart zal lopen. Ik denk wel dat het bedrijven zal aansporen om sneller hun beleid te veranderen. Ook omdat financiers wel twee keer nadenken om nog te investeren in zo’n onderneming. Het kan politici stimuleren om sneller maatregelen te nemen om die sector te laten krimpen. In die zin zie ik wel het nut van die rechtszaken. Je moet ook realistisch en eerlijk zijn: als je wilt evolueren naar een duurzame economie, zullen er ook verliezers zijn. En dat zijn net die bedrijven die nu nog veel invloed en macht hebben. Het kan, maar het hoeft niet zo te zijn dat Shell ook een grote speler is in een economie die grotendeels draait op hernieuwbare energie.”

Terwijl Shell ook zou kunnen redeneren: we hebben nu de centen om ons aan te passen aan de nieuwe economie. Dat is wat activistische aandeelhouders proberen.

TIELBEKE. “En die krijgen steeds meer institutionele aandeelhouders achter zich. Dat is zeker een sympathieke missie. Maar bedrijven als Shell vrezen dat zonne- en windenergie niet dezelfde winsten zal opleveren als het fossiele verdienmodel, waar ze jarenlang rijk van zijn geworden. Daarom gaat die verandering zo traag. Maar dat heb je met alle grote sociale veranderingen. Ik geloof wel dat we onder meer met de rechtszaken, maar ook met de demonstraties, een soort kantelpunt hebben bereikt. Het is niet de technologische innovatie die voor vooruitgang zorgt. De toenemende publieke druk op overheden en bedrijven is de motor van elke verandering, ook van deze.”