Het mag weer

Is een volk een goed fundament voor de economie en de politiek ? Is liefde voor het volk pre-fascistisch ? Vlaanderen-Europa 2002 viert 11 juli met Ankerprijzen, lezingen, kaartwedstrijden, concerten, Herman De Coninck-herdenkingen. Vlaams links sopt de pennen in azijn. Centrum en rechts feesten verlegen. Intussen groeit de wetenschappelijke belangstelling voor de vaderlandsliefde.

Londen.

Op rij verklaarden Helmut Kohl, Freddy Willockx en Wilfried Martens na de mislukking van de Top van Amsterdam dat zonder verderzetting van de Europese eenmaking, dit werelddeel enkel maar kan vervallen tot barbarij, tot slachtoffer van het nationalisme. De staten en de volkeren van Europa kunnen de economische en politieke problemen niet meer aan. Enkel het supranationalisme zou soelaas bieden.

Anthony D. Smith is de Britse spil van het vernieuwende denken over de natiestaat en het nationalisme. Richard Rorty is een Amerikaanse postmodernistische filosoof, met grote invloed op de progressiviteit, die de vaderlandsliefde herontdekte. Hij doceerde daarover in Amsterdam (zie kader Vaderlandsliefde is proper). De stek van Smith is de London School of Economics and Political Science waar hij schrijft, argumenteert en organiseert : “Modernistische en postmodernistische denkers zijn er in hun kritiek op het nationalisme vaak mijlenver naast. Het nationalisme heeft veel meer gemeen met het denken en voelen van religies dan bijvoorbeeld het socialisme en het liberalisme. Het nationalisme schuilt heel diep in het menselijke zijn en de menselijke ziel. Het nationalisme is niet zomaar een ideologie naast enkele andere. Mijn hoofdargument is dat het nationalisme zijn kracht afleidt uit een historische verworteling, uit de etnie. Ik weet dat het woord etnie allerhande negatieve bedenkingen losmaakt, maar wetenschappelijk blijft het een belangrijke categorie.” De joodse Brit was actief in het Israëlische leger : “Je hoeft mij dus niet te vertellen dat vaderlandsliefde een sterk en diep verschijnsel is. Ik zag het in de offerbereidheid van de Israëlische jeugd.” In 1962 studeert Anthony D. Smith aan het Europa College in Brugge : “Daar is mijn wetenschappelijke belangstelling geboren voor de natie, het volk en de vaderlandsliefde. Generaal de Gaulle verbood de Britten om toe te treden tot de Europese Gemeenschap. Meteen splitste dat internationale studentenmilieu in twee kampen, zij die de Franse stelling verdedigden en zij die de Franse stelling bestreden. Daar bleek voor mij hoe oppervlakkig het Europese natiegevoelen was en hoe sterk het traditionele nationalisme leefde, zelfs bij die toekomstige elite.”

Global Culture is vernis

Anthony D. Smith argumenteert gedetailleerd in zijn boeken Theories of Nationalism (1971), The Ethnic Origin of Nations (1986), National Identity (1991), Nations and Nationalism in a Global Area (1995) tegen zijn oudleraar wijlen Ernest Gellner en Eric Hobsbawm, de Britse marxist die de anti-Vlaamse publicisten van dit land om zijn vinger windt : “Een natie is niet iets dat wel of niet bestaat, het is en was er in meerdere of mindere mate. Nationalisme is geen granieten bolwerk, het kan van gedaante veranderen als de omstandigheden dat vereisen en dat is zijn grootste kracht. Ernest Gellner zag het nationalisme als een zuiver politiek beginsel. Hij is geneigd om het nationalisme af te doen als een typisch negentiende-eeuwse verschijnsel. Toen maakte de massaproductie in het prille industriële tijdperk het noodzakelijk om mensen een gemeenschappelijk ideaal te geven. Ze te verenigen, goed op te leiden en zo nodig gewapend ten strijde te laten trekken tegen iedereen die de nieuwe verworvenheden zou willen afpakken. Volgens Eric Hobsbawm is het nationalisme vandaag een vorm van volksvermaak zonder politieke doornen. Maar, het feit dat nationalisme steeds weer de kop opsteekt in verschillende delen van de wereld, zelfs in federale staten en ontwikkelde samenlevingen, laat zien hoe onjuist en misleidend het geloof is dat een gedepolitiseerde natie de oplossing is voor agressief nationalisme. Eric Hobsbawm neemt zijn wensen voor waarheid als hij een global culture de restanten van het nationalisme ziet opruimen. De global culture is een Anglosaksische cultuur die momenteel bij een dunne laag van wereldburgers populair is, maar zonder wortel te schieten of te kunnen schieten bij het leeuwendeel van de volkeren in Azië, Afrika, Latijns-Amerika of Europa.”

Vernietigt de wereldcultuur de cultuur van Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Tsjechië, Rusland, India, Japan, Chili, Honduras ? Anthony D. Smith : “Wat is een échte wereldcultuur : dit is een cultuur zonder imperalistische bedoelingen, dus bedoelingen van overheersing, dit is een cultuur die niet gebonden is aan een welbepaalde plaats of aan een welbepaald tijdstip, dit is een cultuur waarachter geen nationaliteit, nationale oorsprong of karakter schuilgaat. De wereldcultuur heeft drie originele kenmerken : het is een universele, een technische en een tijdloze cultuur. Vormen deze trends van algemeenheid, techniciteit en tijdloosheid een nieuwe cultuur, een nieuwe stijl die meer is dan een mode, dus ook een manier van leven ? Kunnen deze trends de mens inspireren, hem steun geven bij verlies, verdriet en dood ? Wat heeft met andere woorden die zeer bejubelde wereldcultuur die kwalitatief veel en veel mooier en beter zou zijn dan individuele culturen als de Duitse, de Franse, de Engelse, de Japanse, de Indiase, de Zweedse, de Deense, de Vlaamse de mens te bieden in termen van herinneringen, mythen, symbolen, waarden en identiteit ? De Global Culture is de naïeve droom van een handvol mundiale intellectuelen. Die droom beantwoordt op geen enkele manier aan de verwachtingen van de overgrote massa van de mensen, verdeeld in gewoontegebonden gemeenschappen van klasse, geslacht, regio, godsdienst en cultuur.”

Zijn nationalisme en extreem-rechts synoniemen ? Smith ontkent dat : “De bloei van extreem-rechts heeft te maken met angst. Mensen zijn bang voor culturen die ze niet kennen, waarmee ze door de komst van buitenlandse arbeidskrachten en asielzoekers geconfronteerd worden. Hoe irreëel die angstgevoelens ook mogen zijn, ze zijn uitingsvormen van een diepere angst, namelijk die voor het verlies van richting in een samenleving. Vertrouwde banden, zoals religie, verliezen aan betekenis, waardoor westerse samenlevingen hun bestemming lijken kwijt te raken. Dan groeit de greep van rechts. Het is troostend als er een partij opstaat die zegt dat het allemaal de schuld is van derden. Hier wordt het nationalisme misbruikt voor doelen die niets met de hechtheid van een nationale staat te maken hebben.”

Om te overleven, moet Europa een natie zijn

“Het is best mogelijk dat er een volwassen Verenigde Staten van Europa ontstaat, in de vorm van een politieke structuur, gebaseerd op de huidige economische onderbouw, maar dat zal nog vele tientallen jaren in beslag nemen,” meent Anthony Smith. “De kwestie is niet enkel economisch en politiek. De meeste mensen in Europa voelen zich niet aangesproken door de idee en de structuur van het internationalisme die men hen wil opdringen. De Verenigde Staten van Europa zullen geen gevoelens van Europese samenhorigheid scheppen of sympathie voor de mede-Europeanen. De identificatie van de burgers met hun eigen land is hardnekkig en hoewel Europese staten veel gemeenschappelijks hebben, onbreekt het Europa aan eensgezindheid.”

Europa is per definitie en nog voor vele jaren gedoemd tot oppervlakkigheid. “Als het zou blijven bij een EU-ministerie van Economische Zaken in Brussel ondermijnt dat de kracht van individuele staten, maar de identiteit van de naties zal er niet door aangetast worden,” zegt Anthony Smith. “Belgen hoeven zich niet minder Belgisch te voelen met een euro op zak. Als de Europese wetgeving zich echter ook gaat uitstrekken tot defensie, emigratie, buitenlandse en sociale politiek, dan verandert Europa in een eenheidsstaat die regeert over een verzameling etnische groepen.” Smith twijfelt aan de kracht van zo’n staat : “Om te overleven, zou Europa eigenlijk een natie moeten worden. Maar het is de vraag of Europees nationalisme kan concurreren met het nationalisme van individuele landen. Is het mogelijk dat een Duitser zich in de eerste plaats Europeaan voelt ? Kan Europa energie en vitaliteit van nationale culturen overnemen en op een Europees niveau herformuleren. Mij lijkt dat een bijna onmogelijke opgave, daarvoor wordt de Europese geschiedenis te veel gekenmerkt door verdeeldheid.”

De parallel tussen de Verenigde Staten van Amerika en de Verenigde Staten van Europa is ten onrechte en zwak. De VSA ontstonden vanuit een aantal omstandigheden die ontbreken in Europa. Het was maagdelijk gebied en zowel religieus als qua achtergrond van de vroege migratie vrij homogeen. Anthony Smith : “Dat is niet zo in Europa. Dit continent is eeuwenlang verscheurd door burgeroorlogen, nationale oorlogen, verschillende politieke systemen, geaardheden en de immobiliteit van de bevolkingen. Europa leefde sedert de Romeinse Tijd nooit meer in eenheid.”

De druk van economische factoren in Europa zal weliswaar leiden tot een sterkere convergentie in opvoeding, in levensstandaard. Er zal over de jaren een basis ontstaan voor begrip en verstandhouding door de gedeelde bronnen van de joods-christelijke ethiek, het romeins recht, het individualisme uit de renaissance, de strijd om meer sociale rechtvaardigheid. “Zij hebben een diepgaande invloed uitgeoefend op de geletterden en de welopgevoede strata van de Europese bevolking. Die waarden worden door ons niet gedeeld met Tamils, Swahili’s, Eskimo’s,” nuanceert Anthony Smith. “Echter, de massa is zeer diepgaand gehuwd met haar land en haar collectieve identiteit. Waar we nu mee bezig zijn, is een dunne laag fineerhout die door de elite is aangebracht. Niemand wil sterven voor Europa. Als Europeanen sterven in Bosnië worden ze betreurd door hun landgenoten, niet door dé burgers van Europa.”

FRANS CROLS

HERMAN DE CONINCK De Warande, de privé-club van de Vlaamse bovenlaag, viert 11 juli met een herdenking van dichter Herman De Coninck.

FREDDY WILLOCKX (SP) Socialisten hebben het steeds moeilijk met de staat. Ofwel willen ze hem afbreken naar beneden, naar de wijk, ofwel naar boven om hem te vervangen door een wereldregering.