De Menselijke Familie

The Family of Man, ooit ‘s werelds drukst bezochte fototentoonstelling met meer dan negen miljoen bezoekers, is tegenwoordig permanent te bekijken in Clervaux, even over de Luxemburgse grens. De tentoonstelling werd in 1955 opgezet in het MOMA in New York en omvatte 503 foto’s van 273 fotografen. Naar verluidt was het destijds de grootste fototentoonstelling aller tijden.

Vandaag kennen de meeste mensen The Family of Man niet of nauwelijks. Maar in de jaren vijftig en zestig was er enorm veel rond te doen en de commentaren waren niet altijd even positief. De tentoonstelling werd verweten dat de gefotografeerde onderwerpen uit hun sociologische en historische context waren gerukt en lukraak aan het centrale thema gekoppeld. De expositie benadrukt de gemeenschappelijke elementen in het dagelijkse leven van de mens – waar ook ter wereld – maar roept in de eerste plaats op tot respect voor de menselijke waardigheid.

The Family of Man is een uniek cultureel initiatief in zijn genre en reikt veel verder dan een gewone fototentoonstelling. Om de bezoeker de kans te bieden zich letterlijk onder te dompelen in het onderwerp, hebben de ontwerper en de architect van de tentoonstelling beslist de foto’s niet lineair op te hangen, maar ze driedimensionaal te presenteren.

De tentoonstelling werd in het midden van de jaren vijftig samengesteld door Edward Steichen, een Amerikaans fotograaf van Luxemburgse afkomst, die toen conservator was van de afdeling Fotografie in het Museum voor Moderne Kunst in New York (MOMA). Ook architect Paul Rudolph moet worden vermeld, want hij werkte de installatie van de foto’s uit naar de ideeën van Steichen.

Na New York reisde The Family of Man gedurende een tiental jaar de hele wereld rond, en in 1994 werd de tentoonstelling door de Amerikaanse regering aan het geboorteland van zijn ontwerper geschonken.

Edward Steichen werd in 1879 geboren in het Luxemburgse Bivange, maar nauwelijks twee jaar later emigreerden zijn ouders naar Michigan in de Verenigde Staten. In 1900 had de jonge fotograaf en schilder al regelmatig contact met een zekere Alfred Stieglitz (1864-1946), die een van de grootste namen uit de fotografie van zijn eeuw zou worden.

Vermeldenswaard is ook dat de toenmalige Belgische overheid een van de eersten was om Steichen aan te moedigen. De Belgische staat wordt al sinds 1902 vermeld op de klantenlijst, met de aankoop van een werk dat de naam The Black Vase draagt.

Voordat hij aangesteld werd in het MOMA, had Steichen zijn sporen als beroepsfotograaf ruimschoots verdiend. In 1921 fotografeerde hij onder meer Isadora Duncan en haar leerlingen, terwijl ze dansten op de Acropolis in Athene. In 1923 werd hij door uitgever Condé Nast benoemd tot chef-fotograaf van de tijdschriften Vogue en Vanity Fair.

In 1947 werd Steichen directeur en conservator van het Department of Photography van het Museum of Modern Art in New York. Het idee om rond het thema The Family of Man een grote tentoonstelling te organiseren met foto’s van erkende professionals en onbekende amateurs, ontstond in 1952. In hetzelfde jaar keerde Steichen voor de derde keer terug naar het groothertogdom Luxemburg, en hij stelde zijn geboorteland voor om de fotoverzameling The Family of Man na de Verenigde Staten als wereldprimeur tentoon te stellen. De Luxemburgse overheid sloeg het voorstel af en Steichen was zo ontgoocheld dat hij alle contacten met zijn land van herkomst verbrak.

Op 24 januari 1955 opende de tentoonstelling haar deuren in New York. Steichen had tegen die tijd twee miljoen clichés verzameld. Hij selecteerde er eerst 10.000, om er uiteindelijk 503 over te houden. De foto’s waren afkomstig uit 68 verschillende landen en illustreerden 37 thema’s van het menselijk leven, van geboorte tot begrafenis met alles wat daartussen ligt: de liefde, de lach, de oorlog, de arbeid, de kinderen…

De tentoonstelling heeft tot in 1964 de hele wereld rondgereisd. Steichen had het MOMA toen al twee jaar verlaten.

In het begin van de jaren zestig werd het contact tussen Steichen en zijn geboorteland hersteld, dankzij groothertogin Charlotte en de Luxemburgse journalist Roger Krieps. En in 1964 schonk de Amerikaanse overheid een versie van de tentoonstelling aan de Luxemburgse staat. Twee jaar later bracht Steichen tijdens zijn laatste reis naar Luxemburg een bezoek aan het kasteel van Clervaux, en hij vond dit een ideale locatie voor The Family of Man.

Zijn wil werd gerespecteerd. Na enorme verbouwingswerken en duizenden uren restauratiewerk aan de foto’s (krassen, vouwen, losgekomen delen) ging de permanente tentoonstelling van The Family of Man in 1994 open. In 1993 had de expositie trouwens opnieuw furore gemaakt in Toulouse (30.000 bezoekers), Tokyo en Hiroshima. Steichen heeft het niet meer meegemaakt: hij stierf op 25 maart 1973.

Het is te weinig bekend dat deze tentoonstelling bestaat en permanent kan worden bezocht. Het is een ware lust voor het oog. Niet alleen voor diegenen die de jaren vijftig meemaakten, maar ook voor de jongeren van vandaag, voor de kinderen, en natuurlijk voor de liefhebbers van topfotografie.

Het merendeel van de 503 foto’s is van de hand van anonieme fotografen, maar er zijn ook een honderdtal foto’s van beroemdheden zoals Robert Doisneau, Henri Cartier-Bresson, Brassaï, Ansel Adams, Richard Avedon, Herbert List, Edward Weston, August Sander, Dorothea Lange, Bill Brandt, Elliott Erwitt en anderen, onder wie ook de Belg Charles Leirens.

Wie de tentoonstelling bezoekt, zal de overbekende foto’s uit de geschiedenis van de fotografie niet mislopen. Wij publiceren hier bewust enkele minder bekende opnames, om de verrassing te bewaren.

Ondanks zijn enorme – en verdiende – succes kreeg The Family of Man soms af te rekenen met felle kritiek. Maar zijn het niet alleen dingen die weinig belangrijk zijn, die onverschillig laten? De fotografiehistoricus Marc-Emmanuel Melon stoort zich aan het feit dat de historische, sociale en etnische aspecten plaats hebben moeten ruimen voor een nogal verwaande, superieure en uiteindelijk naïeve kijk op de mens en zijn universum. Maar het is volgens hem ook een totaalproject dat niet als fototentoonstelling wordt benaderd, maar als een coherent discours dat voortvloeit uit de duidelijke intentie de mens te verklaren aan de mens, een humanistische opvatting van de mens en de wereld te formuleren, gebruikmakend van specifieke formele middelen.

Melon heeft het ook over een esthetiek van de ruimte en niet van de oppervlakte. Steichen creëerde immers een soort contrafilm waarbij de toeschouwer, in tegenstelling tot bij de klassieke filmvertoningen in een donkere zaal, mobiel is en de beelden vast.

Zowel lof als kritiek dus. Maar één ding staat vast: niemand zal dit monument van de fotografie buitenwandelen met het gevoel zijn tijd te hebben verspild. Het is de verplaatsing meer dan waard.

The Family of Man – Kasteel van Clervaux – groothertogdom Luxemburg – Tel. (00-350)92.96.57 – 150 Luxemburgse frank.

Alle dagen van 10.00 tot 18.00 uur, behalve op maandag (uitgezonderd feestdagen die op een maandag vallen). Schitterende catalogus – heruitgave van de originele catalogus.

Serge Vanmaercke