Als meten een obsessie wordt

Meten is weten. Je bereikt als manager niet wat je wenst, maar wat je meet. Let op voor subjectieve beoordelingen. Objectiveer, meet. Als fan van de integrale kwaliteitszorg onderschrijf ik graag het principe: spreek in termen van feiten en cijfers, niet in termen van emotionele kreten. Maar niet iedereen is even enthousiast over al dat meetgedoe. Metingen ontmenselijken, metingen ontsporen. Statistiek is zoals een badpak: het toont heel veel, maar verbergt het essentiële. Ik ben inderdaad ook geneigd te zeggen dat je vaak het essentiële mist als je alleen kijkt naar wat min of meer toevallig gemeten kan worden.

Hoe is die contradictie te verklaren? Is meten de hemel of de hel? Onze bewuste geest beschikt over een fenomenaal wapen: focus. We kunnen urenlang wachten als onze koning(in) gestorven is, maar zijn het wachten al snel beu als we ergens luiheid of incompetentie vermoeden. Kijk naar de focus van topkoks, dan begrijp je het wel. Het is bijzonder moeilijk een gefocuste geest te verslaan, maar het is nog moeilijker goed en lang gefocust te blijven. Het is daarom wel wat vreemd dat we altijd maar meer getraind worden in meditatie, de kunst om net níét te focussen. Alsof het omgekeerde, heel lang en goed focussen, geen training vergt.

Getallen hebben een grote kracht. Ze helpen om te focussen. Ze tonen wat ertoe doet. Of tenminste, dat lijkt zo. De grote kunst van een meting is de juiste dingen te meten. Beter twee, drie echt relevante parameters dan een onwaarschijnlijk complex boordinstrument dat wel gesofisticeerd lijkt, maar de facto snel een zootje ongeregeld wordt, maar vooral waar machtigen al te snel kunnen zeggen: dat cijfer is niet belangrijk.

Cijfers helpen daarom om onszelf niet te bedriegen. Wie zorgvuldig zijn gezondheidsdata bijhoudt, kan niet blijven beweren dat er niets aan de hand is. Vandaar natuurlijk de populariteit van de gezondheid- en sportapps. We meten, vergelijken en ja… we focussen wat meer op het gezonde leven. Er is de bekende cartoon van een kat die in een spiegel kijkt en daar een leeuw ziet. De meetinstrumenten die onze smartphones ons bieden, helpen ons een klein leeuwtje te zien.

Een van de grote verdienste van cijfers is dat ze een van de weinige tegenwichten vormen voor politiek, voor het spel om de macht. Als de partijen op voorhand afspreken dat bepaalde cijfers ertoe doen en andere niet, dan kun je halverwege de rit niet zomaar stellen dat het omgekeerd is. Wat de goden, de heilige geschriften, de stichters, de grote bazen ook zeggen. Daar schuilt de kracht van cijfers zoals marktaandeel, winst, arbeidstevredenheid. Dictators houden niet van statistiek en zullen geen seconde aarzelen om cijfers te vervalsen, net omdat ze de kracht van cijfers kennen. “Nooit wordt er zoveel gelogen als voor een verkiezing, tijdens een oorlog en na een jachtpartij”, stelde Otto von Bismarck. Vladimir Poetin weet maar al te goed dat exacte cijfers zijn ballon doorprikken. Onze westerse propagandamachine (uiteraard ook gericht op de westerse burgers) weet dat ook, maar wordt sterk gehinderd door de vrije pers en de sociale media.

We kunnen eindeloos argumenteren tegen de echokamers van die bronnen, maar op grote schaal voor propagandadoeleinden cijfers vervalsen blijft een voorrecht voor autocraten. Donald Trump probeerde en blijft proberen. Het is niet te geloven hoe vlotjes hij bij miljoenen volgers cijfers van tafel veegt. Hij weet maar al te goed waarom hij de media volksvijand nummer één noemt, behalve natuurlijk als ze zijn van de pot gerukte speeches uitzenden. De media checken wel eens cijfers. En dan geldt: als is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt ze wel. Of ben ik nu te optimistisch? Overschat ik de kracht van cijfers, die gemakkelijk moeten wijken voor emotionele beelden en dwaze verhalen? Soms wel. Maar gelukkig, vaker niet.