Niet enkel uit angst voor schulden: waarom worden zoveel erfenissen geweigerd?

Belgen maken meer en meer gebruik van de mogelijkheid om een erfenis te verwerpen. Dat is niet zo vreemd. Drie notarissen getuigen en leggen uit wat er allemaal speelt.

“Het is niet omdat de overledene een arme luis was, dat er geen winnend biljet van EuroMillions op de keukentafel kan liggen. Als je de erfenis verwerpt, is dat biljet verloren”, waarschuwt Sébastien Dupuis, notaris in La Louvière. Door de erfenis te aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving – ook een beneficiaire aanvaarding genoemd – vermijdt u een aderlating. De notaris maakt dan een inventaris op van alle schulden en alle activa van de nalatenschap. Zo kunnen schuldeisers u nooit verplichten meer te betalen dan u hebt geërfd.

In werkelijkheid is de kans op een waardevolle vondst als een winnend lot uit de loterij natuurlijk uiterst klein. De erfgenamen weten het meestal wel als er niets dan kruimels te rapen valt. Als er schulden zijn, weten ze dat meestal ook. Als erfgenamen de financiële situatie van de erflater niet goed kennen, kunnen ze even afwachten om te zien of de postbode veel aanmaningen in de brievenbus steekt.

“Als de enige rekening die je kunt vinden de laatste afrekening voor de elektriciteit is, is dat doorgaans een goed teken. Tenminste, als er geen bankrekeningen in het rood staan”, vervolgt notaris Dupuis. Als de overledene een huis bezit, zelfs als nog niet alle leningen afbetaald zijn, is het vaak verstandiger de erfenis toch te aanvaarden, eventueel onder voorrecht van boedelbeschrijving.

Een verwerping van de erfenis is niet altijd onherroepelijk. Dupuis: “Als een erfgenaam de hete aardappel heeft doorgeschoven naar een andere erfgenaam en die heeft de erfenis aanvaard, dan is het voorbij. Als alle opvolgers in de lijn hun erfenis hebben verworpen of nog niets hebben beslist, dan kan de eerste erfgenaam in de rij zijn beslissing nog terugdraaien.”

Let op: u kunt geen afstand doen van een erfenis ten nadele van mensen aan wie u geld schuldig bent. Stel dat u schulden hebt en de erfenis toch verwerpt, dan kunnen uw schuldeisers de beslissing via de rechtbank aanvechten en met de goedkeuring van de rechter de erfenis in uw naam aanvaarden. Mensen die in een collectieve schuldenregeling zitten, kunnen evenmin weigeren of aanvaarden onder voorrecht van inventaris zonder de toestemming van de rechtbank die toezicht houdt op de regeling, waarschuwt de notaris.

Psychologische redenen

Dupuis komt naar schatting één of twee weigeringen van erfenissen per week tegen, tegenover één aanvaarding onder voorrecht van boedelomschrijving per jaar. In La Louvière vinden we niet zoveel grote vermogens. Maar notarissen in meer welvarende regio’s komen tot dezelfde vaststellingen. Nathalie d’Hennezel is notaris in Oudergem en behandelt gemiddeld één weigering per week. Ook zij komt niet meer dan één aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving per jaar tegen.

Het spreekt voor zich dat er ook veel erfenissen gewoon worden aanvaard, bijvoorbeeld door de kinderen die de financiële situatie van hun ouders goed kennen. Maar waarom gebeuren er zoveel weigeringen? Sinds maart 2018 worden verklaringen van verwerping in een centraal register bijgehouden. Tussen maart 2018 en eind juli 2021 stelden de notarissen al 139.986 kosteloze verklaringen van verwerping op. In de twaalf maanden tot en met juli 2021 klopten om die reden gemiddeld 3851 Belgen per maand aan bij de notarissen. Dat zijn er 639 per maand meer dan de twaalf maanden daarvoor. Daaruit besluiten de notarissen dat meer en meer Belgen zich ervan bewust zijn dat ze een erfenis kunnen verwerpen, en dat dus ook meer en meer Belgen gebruikmaken van de mogelijkheid.

Het is niet alleen een kwestie van ontsnappen aan schulden, constateert d’Hennezel. Er zijn ook psychologische redenen. “Gisteren kreeg ik een man over de vloer wiens moeder was overleden. Hij vertelde me dat hij niets te maken wilde hebben met de nalatenschap, en dat hij niets verschuldigd wilde zijn aan zijn moeder. Daarom wilde hij verzaken aan de nalatenschap. Ik herinnerde hem eraan dat het verwerpen van de erfenis definitief was en dat hij niet op zijn stappen kon terugkeren, als plots zou blijken dat ze nog ergens een huis had. Hij bleef bij zijn standpunt. Dat gebeurt meer en meer.”

Sommige erfgenamen geven hun erfenis ook op uit angst de erfbelasting niet te kunnen betalen. Maar als er erfbelasting moet worden betaald, betekent dat niet automatisch dat de erfenis de moeite is? Ja, maar welke vorm neemt het vermogen aan? Een notaris schetst het voorbeeld van twee kleinkinderen die erven van hun grootvader langs vaders kant. De vader is al overleden en het contact is sindsdien verwaterd. De kleinkinderen hebben geen echte band met de grootvader. De kleinkinderen erven een gebouw dat in slechte staat is. Ze hebben geen idee of er verder nog geld of beleggingen in de nalatenschap zitten. Ze weigeren de erfenis liever dan dat ze in de problemen komen of veel tijd en energie moeten stoppen in de opvolging van het nalatenschapsdossier.

Te veel moeite

“Veel mensen weigeren een erfenis, niet omdat ze bang zijn een stapel schulden te erven, maar om zich geen last op de hals te halen”, zegt Olivier de Clippele, notaris in Elsene. Dat gaat enkel op voor mensen die zich geen groot vermogen voorstellen bij hun erfenis. Mensen zijn ook bang om vast te zitten. “Als je de erfenis onder voorrecht van boedelomschrijving aanvaardt, kun je niet meer terugkomen op je keuze. Je kunt daarna niet meer beslissen om de erfenis alsnog te verwerpen. Je moet dan de machtiging van een rechter hebben om een gebouw of aandelen te verkopen. Zelfs voor de verkoop van een auto of een motorfiets moet de rechtbank tussenbeide komen”, legt hij uit. “Dat is best omslachtig, want het gaat niet om een vrederechter, die vrij toegankelijk is, maar om de rechtbank van eerste aanleg.”

Tegenover het voordeel van de inventarisatie staat ook een nadeel: de notaris moet wat onderzoek doen en een akte opmaken. Het belangrijkste obstakel is het onderzoek dat de erfgenamen zelf moeten instellen, volgens Dupuis. “De notaris kan de banksaldi op de dag van het overlijden te weten komen. Hij kan controleren of de overledene altijd zijn belastingen en sociale bijdragen netjes heeft betaald. Voor de rest zijn de erfgenamen de actoren in een erfopvolgingsdossier. Zij kennen de overledene beter en moeten de notaris de grondstoffen geven. De notaris zal hen natuurlijk ondersteunen en adviseren, maar hij heeft bijvoorbeeld geen toegang tot de post van de overledene, en weet niet of er verzekeringen of andere contracten zijn afgesloten.”

De notaris heeft toegang tot het kadaster en tot een databank waarin hij kan vinden bij welke Belgische banken de overledene klant was. Als de banken tenminste zijn aangesloten op het systeem, voegt d’Hennezel toe. De notaris heeft nauwelijks middelen om informatie in te winnen over vermogen in het buitenland. “Het zijn de erfgenamen die aan de notaris moeten uitleggen wat in de nalatenschap zit.” Weinig mensen zijn zich daarvan bewust.

“Het komt ook vaak voor dat de erfgenaam de overledene slecht kent. Neem het voorbeeld van een verre oudoom zonder kinderen”, vult Dupuis aan. “De erfgenaam heeft weinig informatie en hij weet dat het moeilijk zal worden om de nodige documenten te verzamelen.” Dat is een andere veelvoorkomende reden voor weigeringen. En soms heeft de notaris wél informatie, maar mag hij die niet delen. De notaris heeft bijvoorbeeld toegang tot het rijksregister, maar is door de nieuwe wetgeving rond de privacybescherming niet langer bevoegd om informatie uit het register door te spelen, zelfs niet om een zoon te melden dat een uit het oog verloren vader nog leeft of niet.

Bescherming tegen schuldeisers

Er is een niet te missen voordeel aan het aanvaarden van een erfenis onder voorrecht van boedelbeschrijving. “Het zorgt voor een splitsing tussen het patrimonium van de successie en dat van de erfgenamen”, legt d’Hennezel uit. De erfgenamen zullen slechts aansprakelijk zijn voor schulden tot het bedrag van de activa. De schuldeisers van de nalatenschap zullen niet in staat zijn het persoonlijke patrimonium van de erfgenamen aan te vallen om het saldo van de openstaande schulden van de erflater te recupereren.”

“Na een publicatie in het Staatsblad wordt de schuldeisers gevraagd zich binnen de drie maanden kenbaar te maken”, vult Olivier de Clippele aan. “Maar ook als ze dat niet doen, verliezen ze hun claim nog niet.” Pas op dat u geen daden pleegt als erfgenaam die neerkomen op een regelrechte aanvaarding van de erfenis. “Het organiseren van de uitvaart en het nemen van voorzorgsmaatregelen zoals het leegmaken van de koelkast of opvang regelen voor een huisdier is geen probleem. Als u een meubel of zelfs keukengerief meeneemt, kan dat als een zuivere aanvaarding worden beschouwd.”

In bepaalde omstandigheden is er alleen maar een beneficiaire aanvaarding mogelijk, merkt d’Hennezel op. “Ik heb een situatie gekend waarin de erfgenaam een driejarig kind was, wiens vader verdwenen was. De moeder van het kind wist helemaal niets over de financiële situatie van de vader en had geen toegang tot zijn woning. De vrederechter moet ingrijpen als het om minderjarige kinderen gaat. Die legde logischerwijs een aanvaarding onder voorrecht van boedelbeschrijving op. Een eerste onderzoek bracht banksaldi aan het licht, maar niemand weet of er later schuldeisers opduiken voor een hoger bedrag. Zulke situaties komen steeds vaker voor”, meent de notaris.

D’Hennezel waarschuwt ook dat erfgenamen niet volledig beschermd zijn tegen nadelige financiële gevolgen met een beneficiaire aanvaarding. Als de overledene minder dan drie jaar voor zijn overlijden een schenking heeft gedaan en de begunstigde niet kan worden geïdentificeerd of insolvent is, dan dreigen de erfgenamen op te draaien voor de verschuldigde erfbelasting. Schenken kan belastingvrij, maar als de schenker binnen de drie jaar overlijdt, dan beschouwt de fiscus de schenking als een erfenis waarop erfbelasting verschuldigd is. De Clippele waarschuwt nog voor een ander gevaar: misschien stond de erflater wel borg voor iemand. Die borg wordt niet per se meteen opgeëist, maar enkel als er wanbetalingen zijn. En die borg kan misschien nog tien jaar geldig zijn.

Het aanvaarden van een erfenis brengt bepaalde obstakels met zich. Het is dus niet zo vreemd dat zoveel erfenissen worden verworpen.