‘Europa rukt ook naar rechts, en dat gaan we voelen’

Het handelsbeleid, de energiemarkt, de klimaatpolitiek, het industriebeleid, begrotingsnormen, alle cruciale buitenlandrelaties, veiligheid en defensie, de oorlog in Oekraïne: op al die terreinen en veel meer zet de Europese Unie de toon voor België en Vlaanderen. De Europese verkiezingen zijn daarom met voorsprong de belangrijkste verkiezingen voor ons land.

Zonder pan-Europese politieke partijen, zonder pan-Europese lijsten of pan-Europese verkiezingsprogramma’s, zonder rechtstreekse lijn tussen de Europese burgers en het beleid in Brussel, gaan Europese verkiezingen altijd en overal maar weinig over Europa en veel over de nationale politieke situatie in elke lidstaat. Met die nuance, en met de waarschuwing dat ik deze regels schrijf met onvolledige resultaten, tekent zich in Europa een beeld af dat wij ook in Vlaanderen meemaken: het centrum van de politiek verschuift naar rechts. Wat zijn daarvan de gevolgen?

De belangrijkste gevolgen zijn de minst zichtbare: de verschuiving van het politieke draagvlak van zittende regeringen in cruciale lidstaten. In Frankrijk verliest de partij van president Emmanuel Macron faliekant van het Rassemblement National van Marine Le Pen. Macron regeert al zonder meerderheid in het Franse parlement en kondigt meteen nieuwe nationale verkiezingen aan voor eind deze maand. Een enorme gok. Als het Europese resultaat zich vertaalt in een nieuw nationaal resultaat voor Le Pen, dreigt Macron een zittende eend te worden: een zwakke president zonder politiek kapitaal. In Duitsland dreigt voor kanselier Scholz hetzelfde, nu zijn partij zowel verliest van de christendemocraten als van de radicaal-rechtse AfD.

De nationale positie van de politieke leiders van grote lidstaten doet er enorm toe, omdat de Europese Unie in de belangrijkste zaken bij consensus onder de lidstaten beslist en omdat die Unie voor de jaren van de waarheid staat. De oorlog ligt in de weegschaal. De relatie met de Verenigde Staten eveneens. Tegenover China moet Europa een vuist leren maken. De Europese economie slabakt en het Europese bedrijfsleven krijgt internationaal klappen. De Europese Green Deal hangt als een dure molensteen om de Europese industrie. Het zal van de Europese Unie afhangen om al die zorgwekkende trends te keren. Zonder daadkrachtig leiderschap aan het hoofd van een land als Frankrijk of Duitsland is dat bijna mission impossible.

Een relatieve verzwakking van Frankrijk of Duitsland betekent een relatieve versterking van andere landen op het Europese politieke schaakbord. Polen, waar het platform van Donald Tusk zijn leiderschap electoraal lijkt te bevestigen. Polen is een schakelland in de versnelde militarisering van Europa en voor de verankering van Oekraïne in de Europese Unie. Italië, waar premier Meloni tot dusver haar radicaal-rechtse positie Europees heeft weten te verzilveren met veel Europese subsidies voor Italië en een strenger Europees migratiebeleid. Als extreemrechtse en eurosceptische partijen aan politiek gewicht winnen, kan Meloni de feitelijke ‘koningmaker’ van Europa worden, de leider langs wie de accommodatie van radicale partijen verloopt om de Europese Unie niet te verlammen, in wiens persoon het nieuwe rechtsere centrum van de Europese politiek operationeel wordt.

Hoezeer de feitelijke accommodatie van radicaalrechts de koers van de Europese Unie verder zal bepalen, hangt af van factoren die de komende weken en maanden zullen moeten uitwijzen. Hoe zal de zetelverdeling in het Europees Parlement er finaal uitzien, en welke coalities zullen daarmee gevormd worden? Hoeveel lidstaten kennen voortaan regeringen en of regeringsleiders van een rechtsere of meer Europakritische signatuur – denk aan Nederland en Oostenrijk, naast Hongarije, Slowakije en Italië? De telling en de onderhandelingen moeten gebeuren, maar het ligt in de lijn der verwachtingen dat in de Europese politiek de komende jaren de echo’s van de nationale verschuivingen zullen weerklinken.

Als ook Europa naar rechts verschuift, gaan we dat voelen. Dan wordt robuust migratiebeleid nog meer prioritair. Dan zullen boeren en burgers meer gevrijwaard blijven van de druk van milieu- en klimaatregels. Dan kan de Europese Green Deal op een laag pitje komen te staan. Dan zal de strijd tegen Rusland en voor Oekraïne minder eensgezind verlopen. Dan groeit de kans op interne politieke Europese verdeeldheid, waarbij China of Rusland kunnen aanschurken bij nog meer stoorzenders dan de Hongaarse Orbán. Dan wacht een Europese Unie van meerdere snelheden, waarbij coalities van gewillige landen de lastposten achterlaten.

Finaal gaat het in Europa de komende jaren over deze vraag: kunnen we vele honderden miljarden nieuwe middelen vinden? Dat is de gemeenschappelijke basisvereiste om oorlog te voeren, wapens te produceren, strategische technologie en industrie te ontwikkelen, energie-intensieve industrie te subsidiëren en Oekraïne te steunen. Als we daarin creatief kunnen zijn, hoeft de ruk naar rechts Europa niet te verlammen: alle politici houden van extra middelen als het maar geen pijn doet die te maken. Europese schulden kunnen Europese politieke breuklijnen overbruggen. Afwachten maar.