Hoe Gazprom het Kremlin helpt Europa de duimschroeven aan te draaien

Eén bedrijf bij uitstek is betrokken partij bij de oorlog in Oekraïne: Gazprom, voor het grootste deel in handen van de Russische staat.

Gazprom is een kind van de Koude Oorlog, voortgekomen uit het ministerie van de Gasindustrie van de Sovjet-Unie in 1989. Alexej Miller leidt Gazprom sinds 2001, het jaar nadat Vladimir Poetin aan de macht is gekomen. De twee zijn uit hetzelfde hout gesneden.

Het bedrijfsmodel van Gazprom rust op een monopolie op de export van aardgas. Dat doet het tegen hoge marges, om goedkoop gas aan de Russen te kunnen leveren. In een land van ijskoude winters is dat een kostbare tegenprestatie voor Poetin.

De aanloop naar de oorlog in Oekraïne was een schoolvoorbeeld van hoe Gazprom de belangen van de regering dient en tegelijk zichzelf in de watten legt. Jarenlang heeft het bedrijf geprobeerd Oekraïne, een belangrijke doorvoerroute voor zijn gas, te omzeilen door alternatieve pijpleidingen naar Noord- en Zuid-Europa aan te leggen. Zo wilde het zijn onderhandelingspositie versterken tegen 2024, wanneer het contract met Oekraïne afloopt. Die plannen zetten ook Europese landen tegen elkaar op. Het besluit van Gazprom om de afgelopen maanden weinig gas naar Europa te laten vloeien, terwijl de vraag sterk toenam, had een commerciële logica: de resulterende piek in de spotprijzen vertaalde zich in recordwinsten.

Machtsmisbruik

Sinds de Koude Oorlog zijn de West-Europese landen te afhankelijk geworden van Gazproms gas, vooral Duitsland. Voormalige Oostbloklanden, zoals Polen, weten dat Gazprom niet alleen zalft, maar ook slaat. Het meest extreme geval is Oekraïne. Gazprom leverde het land eerst goedkoop gas en andere voordelen, om die vervolgens te gebruiken om het te straffen voor zijn te zeer op het Westen gerichte koers.

De oorlog van Rusland tegen Oekraïne zet de schijnwerpers op dat geopolitieke machtsmisbruik van Gazprom. Door de oorlog zijn de prijzen van olie en aardgas sterk gestegen. De vrees dat vitale pijpleidingen zullen worden vernield, zal de prijs van gas, waarvan Rusland de op één na grootste producent ter wereld is, hoog houden. Dat geldt ook voor de vrees dat Poetin de gaskraan zal dichtdraaien.

Het besluit van Duitsland om de Nord Stream 2-pijpleiding van Rusland naar Duitsland in de mottenballen te stoppen, maakt weinig indruk op Gazprom. Belangrijker is de vraag of het bedrijf sancties opgelegd krijgt. De uitsluiting van enkele Russische banken uit het internationale betalingssysteem Swift zal allicht de banden van Gazprom met zijn Europese klanten niet verbreken.

Alternatief China

De oorlog zal de trouw van Gazprom aan het Kremlin wellicht niet aan het wankelen brengen. Maar die nauwe band zal de reputatie van Gazprom wel ernstig schaden. Europa beseft dat het zijn energieafhankelijkheid van Rusland moet afbouwen. Gazprom richt zijn pijlen almaar meer op China, om zijn klantenbestand te diversifiëren. Het land houdt de zaak nauwlettend in de gaten. De strijdlust van Poetin stoort China niet zo erg, maar nu Peking ziet welke druk Gazprom op Europa zet, heeft de Communistische Partij goede redenen om zich zorgen te maken over de betrouwbaarheid van het Russische staatsbedrijf. De python zou zichzelf weleens in de knoop kunnen leggen.