De nieuwe zijderoute: China, de splijtzwam van de Europese Unie

Het Westen heeft luide kritiek op de gretigheid waarmee de Oost-Europese landen intekenen op de Nieuwe Zijderoute. Daar hekelen ze de hypocrisie. “Wie Chinese investeringen wil zien, moet in West-Europa zijn.”

Weinig onderwerpen verdelen de Europese Unie meer dan China. Zo geraken de lidstaten het niet eens of de Chinese telecomreus Huawei delen van het 5G-netwerk in Europa moet kunnen bouwen. En ook de Chinese investeringen onder de noemer van de Nieuwe Zijderoute zijn uitgegroeid tot een splijtzwam. (zie kader Wat is de Nieuwe Zijderoute?)

In het voorjaar sloot Italië zich aan bij het prestigeproject van de Chinese president Xi Jinping, zeer tegen de zin van Frankrijk en Duitsland, de andere grote lidstaten van de Europese Unie. Europa had nog maar net aangekondigd dat Chinese investeringen kritisch tegen het licht moeten worden gehouden. Italië was nochtans lang niet de eerste lidstaat om overstag te gaan. In Centraal- en Oost-Europa zijn verschillende landen al kort na de lancering van de Nieuwe Zijderoute gretig op de kar gesprongen.

Om uit te zoeken welke investeringen China precies doet in die regio en welke invloed het daarmee vergaart, reizen we langs de Donau van Wenen tot aan de Zwarte Zee. Dat moet een antwoord bieden op de vraag of de Nieuwe Zijderoute voor de Europese Unie inderdaad het gevaar is dat critici er graag van maken.

Slowakije en Hongarije

In Slowakije, direct stroomafwaarts van Wenen, is China zo goed als afwezig. In 2015 was het land nochtans een van de eerste EU-lidstaten om zich in te schrijven op de Nieuwe Zijderoute. In de Chinese communicatie staat ook dat het land door zijn centrale ligging een belangrijke rol zal spelen in het project, en er wordt een toename van de handel en de investeringen in infrastructuur beloofd. Het is tekenend voor de Nieuwe Zijderoute: de vaak ronkende verklaringen komen lang niet altijd overeen met de werkelijkheid.

Verder langs de Donau ligt Visegrád. Buiten een oud kasteel op een heuvel valt er weinig te beleven. De stad geniet nochtans ruime naambekendheid door de Visegrádgroep, de alliantie van Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië. De samenwerking bestaat al sinds 1991, maar is bij ons vooral bekend door de stugge houding van de landen in het migratiedebat, die de indruk heeft doen ontstaan dat ze op één lijn zitten.

Deze reis leert dat dit lang niet zo is, ook niet als het over China gaat. Het onderzoeksproject Chinfluence naar de invloed van China in Centraal-Europa toont dat duidelijk aan. Terwijl Slowakije en Tsjechië eerder kritisch staan tegenover China, is Hongarije meer welwillend. Onder premier Viktor Orban heeft het land ook resoluut de kaart van de Nieuwe Zijderoute getrokken.

“In 2010 heeft deze regering beslist tot een ‘opening naar het oosten’, niet alleen naar China maar ook naar Rusland en Turkije”, vertelt Dávid Németh, de hoofdeconoom van K&H Bank, de Hongaarse dochter van KBC. “De overheid stelde vast dat 80 procent van de handel naar Europa ging en dat het beter was te diversifiëren. Dat houdt steek. Alleen heeft het geen zin de afhankelijkheid van het Westen in te ruilen voor afhankelijkheid van China. Vanuit geografisch oogpunt is het ook logischer samen te werken met West-Europa. Het is veel dichterbij.”

Hét prestigeproject van de Chinees-Hongaarse samenwerking – en van de Nieuwe Zijderoute in de hele regio – is de hogesnelheidslijn tussen Boedapest en Belgrado. Die moet later aansluiting krijgen op de haven van Piraeus, die sinds de Griekse crisis in Chinese handen is. Er zijn al veel intentieverklaringen getekend, maar er ligt nog geen meter spoor. “Onze regering wil dat ook Hongaarse bedrijven kunnen deelnemen, maar China wil zo’n infrastructuur vooral zelf bouwen. De onderhandelingen daarover lopen nog”, aldus Németh. “Het is een duur project en de vraag is of het winstgevend zal zijn. Zeker als China met Italië gaat samenwerken om de haven van Venetië te vernieuwen, is de verbinding met Piraeus minder nuttig”, legt Németh uit. “De Hongaarse handel gaat ook vooral richting het Westen en niet naar de Balkan, waar wel een grote Hongaarse minderheid leeft. Dat maakt dat de spoorlijn politiek belangrijk is, maar niet economisch.”

Kroatië

Op haar meanderende tocht door de Balkan vormt de Donau even de grens tussen Servië en Kroatië. In het stadje Vukovar is de herinnering aan het bloedige conflict tussen beide landen aan het begin van jaren negentig nog erg zichtbaar, met tal van gebouwen die de littekens van kogelinslagen dragen. Het maakt pijnlijk duidelijk dat er geen garantie is op vrede in Europa.

Aan de andere kant van het land, in het toeristische kuststadje Dubrovnik, vindt op dat ogenblik de top plaats van de 16+1, de samenwerking tussen zestien Centraal- en Oost-Europese landen en China. De Chinese Premier, Li Keqiang, gaat er ook de vorderingen bekijken in de bouw van de Peljesac-brug, die Dubrovnik met de rest van Kroatië moet verbinden. Nu zijn de twee gescheiden door een stukje Bosnië. Opvallend, de aannemer is de China Road and Bridge Corporation, terwijl de financiering deels van Europa komt. Het was de eerste keer dat een Chinees bedrijf een Europese aanbesteding binnenhaalde, wat de brug voor Peking een prestigeproject maakt om te tonen dat Chinese investeringen ook perfect in het Europese kader passen.

Het 16+1-overleg vindt sinds 2011 jaarlijks plaats. “De eerste top in Budapest focuste op samenwerking en werd als zo’n succes gezien dat China er iets semi-institutioneels van wilde maken. Het is evenwel geen echte instelling, beklemtonen ook de Chinezen, want dat zou tegen de Europese Unie ingaan”, verklaart Tamás Matura, onderzoeker aan de Corvinus Universiteit in Boedapest en een van de mensen achter het researchproject Chinfluence.

“In 2011 zaten deze zestien landen in de problemen, omdat hun traditionele partners uit het Westen door een diepe crisis gingen en stopten met investeren in de regio. Er ontstond een soort financieel vacuüm, waardoor ze – net als veel andere landen – naar China keken. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de 16+1 een soort van experiment was, dat later op grotere schaal is toegepast als de Nieuwe Zijderoute.”

Matura onderstreept dat 16+1- geen onverdeeld succes is. “De eerste fout die de Chinezen gemaakt hebben, is te denken dat de Centraal- en Oost-Europese landen zouden samenwerken”, klinkt het. En omgekeerd hebben de zestien kansen gemist door in verspreide slagorde naar het overleg te trekken. “De top ziet er meer uit als een event waarbij de Europese leiders één voor één mogen aanschuiven bij de Chinese premier. Aan het einde wordt pro forma nog een plenaire zitting gehouden. Critici vergelijken het met het oude gebruik van China, waarbij schatting gevraagd werd aan buitenlandse staten, die in ruil jaarlijks bij de keizer op bezoek mochten om een gunst te vragen.”

Servië en Roemenië

In het 16+1-clubje, recent met Griekenland uitgebreid tot 17+1, zitten ook vijf landen die geen lid zijn van de Europese Unie. Het is geen toeval dat net daar meer Chinese investeringen te vinden zijn, want die landen zijn minder gebonden aan Europese regels en procedures. China schrijft er zich toch in op de Europese agenda. In Servië bijvoorbeeld werken Chinese bedrijven aan de uitbouw van de Corridor X, een onderdeel van het Europese investeringsprogramma in ontbrekende infrastructuur TEN-T, zeg maar de minder bekende en minder omvangrijke Europese variant van de Chinese Nieuwe Zijderoute.

Even buiten het centrum van Belgrado verbindt de Pupin-brug sinds 2014 twee stadsdelen op de overliggende oever van de Donau. Het is nog maar de tweede brug over de rivier in de stad. In de volksmond heet ze veelbetekenend ‘de Chinese brug’. Ze is gebouwd door Chinese aannemers en betaald met een lening van een Chinese bank.

“Er waren ook Servische bedrijven betrokken bij de constructie van de brug. Voor hen was dat een positieve ervaring”, zegt Milanka Stojakovic, de China-specialist bij de Servische Kamer van Koophandel. “Bij Chinese ingenieurs viel te horen dat ze vroeger veel van Joegoslavische bedrijven hebben geleerd in Afrika en het Midden-Oosten. Nu delen zij hun expertise met ons.”

Sinds de voltooiing van de brug hebben Chinese bedrijven zich onder meer ook ingekocht bij een kopermijn, een bandenfabriek en een staalproducent. “Wij hopen nog meer directe investeringen te mogen ontvangen in plaats van leningen”, stelt Stojakovic in haar kantoor dat ook met Chinese tekens staat aangeduid. Ze vreest niet dat de hechte relaties met China een toetreding tot de Europese Unie in de weg zullen staan. “Misschien moet de Europese Unie eerst zelf haar discussies over China beslechten. Wij zien vooral een kans om onze wegen en spoorwegen te verbeteren. Wij kijken bijvoorbeeld uit naar de hogesnelheidslijn naar Boedapest, wat goed zou zijn voor het toerisme.”

De Chinese aanwezigheid is alleszins veel concreter in Servië dan in Roemenië, dat gelet op de historische banden – 70 jaar geleden erkende Boekarest als een van de eersten de Volksrepubliek – hoge verwachtingen koesterde en ook de meeste investeringen kreeg beloofd. Mede door de chronische chaos in de Roemeense regering, blijft van dat optimisme weinig over. “Als op een conferentie de uitwisseling van muziekgroepen als succes wordt aangehaald, dan weet je het wel zeker?”, klinkt het schamper bij de denktank The Romanian Institute for the Study of the Asia-Pacific.

Bedreiging voor de EU

De 16+1 en de aansluiting bij de Nieuwe Zijderoute kwamen de landen uit Centraal- en Oost-Europa op heel wat kritiek te staan van de West-Europese lidstaten en de Europese instellingen. “De Nieuwe Zijderoute heeft nochtans geen grote impact in de regio. De lijst met concrete realisaties is echt beperkt”, stelt Matura vast. “Het narratief in West-Europa is dat armlastige landen zoals Hongarije zo afhankelijk zijn van Chinees geld dat ze onder controle staan van Peking, maar dat klopt niet. Wie Chinese investeringen wil zien, moet in Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk of Italië zijn.”

Volgens Matura hanteert West-Europa dubbele standaarden. “Zelf zijn ze al decennia actief in China. Nu willen de andere Europese landen ook een klein stukje van die gigantische taart, maar zij krijgen kritiek dat ze de eenheid van de Europese Unie verkopen voor economische voordelen. Dat klopt niet.” Het is een kritiek die vaak terugkomt tijdens de verschillende gesprekken: als Frankrijk en Duitsland naar China trekken protesteert niemand, als de Oost-Europese landen hetzelfde doen, zaaien ze tweedracht in de EU. Het wordt in de regio duidelijk aangevoeld als hypocrisie en een onrecht.

De vrees in het Westen is ook dat de samenwerking met China een bedreiging vormt voor de waarden van de Europese Unie. “Sommige leiders, zoals Orban in Hongarije, zien China inderdaad als voorbeeld van een illiberaal model dat meer succes biedt”, geeft Matura aan. Het dreigement van Orban om nog meer naar China te keren mocht Europa de geldkraan voor Hongarije dichtdraaien, noemt hij evenwel bluf. “Je kan Europese fondsen gewoon niet vergelijken met Chinese leningen.”

“China maakt deel uit van het politieke spel in Europa. Ik weet dat het daar niet gelukkig mee is. Hongarije is het zwarte schaap in Europa en de Chinezen zijn bevreesd dat te nauwe banden met dat land de relatie met de EU bemoeilijken.” Volgens Matura is China verrast door de negatieve beeldvorming over de Nieuwe Zijderoute: “Ze dachten dat ze er de publieke opinie mee voor zich zouden winnen, maar het wordt daarentegen gezien als een val. China beseft dat. Vandaar de aankondiging dat ze willen samenwerken met derde landen als Frankrijk en Duitsland.”

Begin dit jaar evalueerde de ontwikkelingseconoom Uri Dadush vijf jaar Nieuwe Zijderoute voor de Europese denktank Bruegel. “De neiging bestaat het project negatief te bekijken. De EU kan nochtans groot voordeel doen met goede relaties met China. Over tien jaar zal het de belangrijkste handelspartner zijn”, vertelt hij aan de telefoon vanuit Washington. “De banden tussen de Europese landen en China zullen toenemen, maar met verschillende snelheden. Maar elk land heeft ook een andere relatie met de Verenigde Staten en Rusland. Europa moet daarmee kunnen omgaan.”