Na drie jaar oorlog in Oekraïne: vredesgesprekken en een factuur van 500 miljard dollar

De oorlog in Oekraïne sleept zich al drie jaar voort. Een uitzicht op een spoedig einde is er niet, ondanks beweging op het diplomatieke toneel. Hoe is het land eraan toe?

Na een telefoongesprek hebben de Amerikaanse president Donald Trump en zijn Russische ambtsgenoot Vladimir Poetin beslist om elkaar te ontmoeten in Saudi-Arabië. Ze zullen er gesprekken beginnen over een einde van de oorlog in Oekraïne. Het biedt de Oekraïners een sprankeltje hoop, maar op het terrein is de vrede nog ver weg. Als er geen bommen vallen, dan is er altijd nog het luchtalarm om de Oekraïners te herinneren aan de oorlog. In Kiev gaat het luchtalarm zo’n drie tot vier keer per dag af. “Meestal tijdens de ochtend- of de avondspits. Dat maakt het woon-werkverkeer extra moeilijk. Ook dat is economische oorlogsvoering”, zegt Luc Vancraen van het softwarebedrijf Quadrox, dat een vestiging in Kiev heeft.

Met de lente op komst zal het moreel weer wat opveren, volgens Vancraen. Wel ziet hij opvallend minder mannen in het straatbeeld, op het openbaar vervoer en in het uitgaansleven. “Zij durven zich niet te vertonen uit angst gemobiliseerd te worden”, zegt Vancraen. “Er zijn regelmatig controles. Een van mijn medewerkers werkt daarom vanuit Valencia. Hij zegt dat hij na de oorlog terugkeert. Dan kan hij worden gestraft voor desertie, althans in theorie. In de praktijk kan Oekraïne zich dat niet veroorloven. Ze hebben hier elke werknemer nodig.”

Niet alleen door emigratie zijn de arbeidskrachten schaars, ook door de mobilisatie, maar die heeft een positieve keerzijde, volgens Vancraen. “Een soldaat krijgt een soldij van 800 euro per maand. Naar Oekraïense normen is dat een flinke som. Het geld komt op de gezinsrekening, zodat vrouw en kinderen kunnen blijven spenderen. De economie draait voor een deel op de oorlogsinspanning.”

Eind 2024 lanceerde Rusland een nieuwe aanval op de energie-infrastructuur. Oekraïne moest vorig jaar een recordhoeveelheid stroom invoeren. “Het is een mirakel dat er nog elektriciteit uit het stopcontact komt, zelfs in zwaar getroffen steden als Charkiv”, zegt Vancraen.

De factuur

De Russen vernietigden niet alleen energievoorzieningen, maar ook wegen, gebouwen, waterzuiveringsinstallaties en andere infrastructuur. De schade is opgelopen tot 168 miljard dollar, aldus een rapport van de Kiyv School of Economics (KSE). Dat zijn alleen nog maar de fysieke verliezen. Daar moeten nog honderden miljarden aan economische verliezen worden bijgeteld, in de vorm van misgelopen economische activiteit en welvaartscreatie.

De fysieke heropbouw zal meer dan 500 miljard dollar vergen, schat KSE. Het verschil met de schadefactuur van 168 miljard dollar ligt aan het principe Build Back Better, of de heropbouw naar hedendaagse normen, bijvoorbeeld op het gebied van energiezuinigheid. Voorts zijn er nog kosten voor de definitieve afbraak van getroffen voorzieningen, de verwijdering van puin en – niet het minst – de ontmijning van terreinen en landbouwgrond. Door de oorlog is ongeveer een vijfde van het Oekraïense landbouwareaal niet beschikbaar.

Van de 500 miljard dollar aan heropbouwkosten zal Oekraïne slechts 100 miljard zelf kunnen financieren, aldus KSE, waardoor een financieringskloof van 400 miljard dollar overblijft. Door de investeringsachterstand zal de Oekraïense economie in 2027 bijna een tiende kleiner zijn dan in het pre-oorlogsjaar 2021, zelfs al zou er dit jaar een wapenstilstand komen.

Voor het lenigen van de investeringsnood rekent KSE op de confiscatie van de zowat 300 miljard dollar aan bevroren reserves van de Russische centrale bank. Een groot deel daarvan is ondergebracht bij het Brusselse Euroclear, dat internationale financiële transacties afhandelt. “België verzet zich tegen zo’n confiscatie, want het kan juridische procedures uitlokken”, zegt Jan De Pauw, een Belgische diplomaat en speciaal gezant voor Oekraïne. “Het zou bovendien een precedent zijn met grote economische gevolgen. De confiscatie van kapitaal kan buitenlandse investeerders afschrikken om nog in Europa te opereren. Overigens is confiscatie niet nodig: de Europese Unie en de G7 gebruiken de opbrengsten van de reserves als onderpand voor leningen aan Oekraïne. De reserves zelf moeten bevroren blijven, tot Rusland betaald heeft voor de schade die het heeft aangericht.”

De begroting

Het tekort op Oekraïense begroting stevent dit jaar af op een hallucinante 17,9 procent van het bruto binnenlands product (bbp), becijferde KSE. De Oekraïense overheid blijft overeind dankzij buitenlandse leningen. In 2024 bijvoorbeeld dekten die leningen 80 procent van het begrotingstekort van 16,8 procent. De overige 20 procent werd gefinancierd door de uitgifte van obligaties.

De buitenlandse levenslijn blijft ook in de komende jaren een absolute noodzaak. Tussen 2025 en 2027 zal Oekraïne 93 miljard euro aan buitenlandse leningen en subsidies ontvangen. Alleen al in 2025 zal Oekraïne 72 miljard dollar moeten spenderen aan defensie en veiligheid, raamt KSE. Ook als de oorlog dit jaar eindigt, zal het land in de komende jaren nog altijd veel meer aan defensie moeten uitgeven dan het NAVO-gemiddelde: 22 en 19 procent van het bbp in 2026 en 2027.

De economie

De Oekraïense economie houdt zich kranig. Vorig jaar haalde de groei bijna 4 procent, dit jaar wordt het 3,6 procent, voorspelt KSE. Door de nijpende arbeidsmarktkrapte schiet de loonstijging ver boven de inflatie uit: 21,5 procent, tegenover 7 procent in 2024. Beterschap is niet meteen in zicht, ook al omdat zowat 7 miljoen Oekraïners het land ontvlucht zijn. Enquêtes tonen aan dat de vluchtelingen almaar minder bereid zijn terug te keren naar hun land.

De Belgen

De Belgische bedrijven lopen niet storm om te investeren in de heropbouw. Sinds december 2023 houdt de exportverzekeraar Credendo 100 miljoen euro klaar om transacties met Oekraïne te dekken. Maar er zijn nog geen contracten getekend. Begrijpelijk, vindt deputy-CEO Nabil Jijakli. “Oekraïne is nog steeds in oorlog. Als een bedrijf er een groot bouw- of infrastructuurproject wil realiseren, loopt het niet alleen een financieel risico, het moet ook een team ter plaatse sturen. Op infosessies zie ik echter bedrijven als Besix en Etex opduiken. Zij houden zich in de startblokken.”

Toch vallen er nu al zaken te doen, volgens Vancraen. “Dit is een droneoorlog. Belgische technologiebedrijven zouden kunnen helpen met de ontwikkeling van betaalbare drones voor het Oekraïense leger. Oekraïne vraagt ook al jaren aan België om samen een small modular reactor te bouwen, een kleine kerncentrale, waar het nucleair onderzoekscentrum SCK CEN in Mol al lang onderzoek naar doet. Er zijn dus kansen.”

De diplomatie

Sinds de start van de oorlog op 24 februari 2022 leverde België al voor 2,2 miljard euro steun aan Oekraïne, aldus de website van het ministerie van Buitenlandse Zaken. “Dat gaat over militair materieel, noodhulp zoals tenten en generatoren, hulp bij het documenteren van oorlogsmisdaden en veel meer”, aldus De Pauw. “In de regio’s rond Kiev en Chernihiv loopt een heropbouwprogramma van 150 miljoen euro van het ontwikkelingsagentschap Enbal.”

Wat niet wil zeggen dat Europa geen tandje moet bijsteken. De Pauw: “We hebben Oekraïne net voldoende geholpen om de lippen boven water te houden, maar niet genoeg om het land een sterke onderhandelingspositie te geven tegenover Rusland.”

Intussen lopen gesprekken tussen de Verenigde Staten en Rusland, maar die gaan niet alleen over Oekraïne, ving De Pauw op. “De Russen zien een regeling rond Oekraïne als een onderdeel van een nieuwe internationale veiligheidsarchitectuur. Denk aan kwesties zoals de toegang tot het Noordpoolgebied, de hernieuwing van wapenakkoorden, een ban op de installatie van raketten aan de oostelijke NAVO-flank, en zo meer. Vladimir Poetin wil Donald Trump tot zo’n deal verleiden in een tête-à-tête tussen grote leiders. Dat zullen de Oekraïners nooit zomaar laten passeren. Er zal ook moeten worden gepraat over hun eisen.”

En Europa? Zal dat erbij staan en ernaar kijken? “Als Europa een aanlokkelijk deel van de rekening wil betalen, zal het een plaats krijgen aan de onderhandelingstafel”, zegt De Pauw. Toch willen veel Oekraïners nog altijd niet weten van een wapenstilstand, ervaart Vancraen. “Een wapenstilstand zien zij als een kans voor Rusland om zijn wapenvoorraad aan te vullen en als een excuus voor Europa om zijn wapenhulp te stoppen. Ofwel verslaan wij de Russen, ofwel verslaan de Russen ons, redeneren de Oekraïners. Een bestand is geen optie. Maar dat snappen ze in het Westen niet.”