‘Zelenski is een voorbeeld van charismatisch leiderschap’

De Oekraïense president Volodimir Zelenski heeft een afspraak met de geschiedenis. Hij is het gezicht van de underdog in een oneerlijke strijd. En die rol speelt hij met verve.

Elk vermeden gevecht is een overwinning. Die pacifistische boodschap is niet langer aan de Oekraïense president Volodimir Zelenski besteed. Hoewel hij bij zijn aantreden leek te kiezen voor onderhandelingen om het conflict in het Oosten van Oekraïne op te lossen – het kwam zelfs tot een gevangenenruil – is de retoriek van Zelenski de jongste weken opgeschoven naar een patriottisch discours dat in menige oorlogsfilm niet zou misstaan. Met het volk aan zijn zijde wil hij tot de laatste druppel bloed het vaderland verdedigen, benadrukte hij zijn onverzettelijkheid.

Die oorlogsretoriek valt grotendeels te verklaren door de Russische poging om het regime in Kiev gewapenderhand omver te werpen. Poetins militaire operatie verloopt minder vlot dan Moskou had gehoopt en zet de spanningen tussen het Westen en Rusland nadrukkelijk op scherp. De situatie heeft het potentieel om te escaleren tot de Derde Wereldoorlog.

De voormalige acteur Zelenski speelt een hoofdrol in dat scenario en komt verrassend goed uit de verf op de bühne van de wereldgeschiedenis. Zelenski is intussen een merk dat internationaal goed in de markt ligt. “Hij is een voorbeeld van charismatisch leiderschap”, zegt merkenspecialist Fons Van Dyck. “Als een superinfluencer die net zo goed gebruikmaakt van klassieke als sociale media staat hij voor een nieuw type leider. Zijn stijl staat mijlenver van het autoritaire leiderschapsmodel dat Rusland en China kennen.”

Authentiek verbinden

Zelenski is jurist van opleiding, maar maakte voor hij president werd vooral faam in de filmwereld. Hij raakte verkozen als president zonder een echt politiek programma. Zelenski sprak veel Oekraïners aan omdat hij niet tot het gecorrumpeerde establishment behoorde. Hij wordt nu zowel door Oekraïens als Russisch sprekende Oekraïners op handen gedragen. “Dat heeft te maken met de dramatische omstandigheden”, zegt Ria Laenen, professor Russische en Euraziatische politiek aan de KU Leuven. “Meningsverschillen verschuiven onder de existentiële bedreiging van een oorlog naar de achtergrond. Toch merk ik dat veel Oekraïeners die niet voor Zelenski hebben gestemd, nu vinden dat hij zijn taak als president meer dan behoorlijk vervult. Hij is erin geslaagd de politieke verdeeldheid die er wel degelijk was, voorlopig te laten verdwijnen.”

Volgens Laenen heeft Zelenski de juiste toon gevonden. “Hij zegt en doet de dingen waar Oekraïners nu nood aan hebben”, vindt ze. Voor politiek marketeer Jan Callebaut steunt die toon in de eerste plaats op geloofwaardigheid. “Zelenski communiceert authentiek”, zegt hij. “Hij zorgt ervoor dat er een soort eenheid in perceptie is. Hij praat niet over fouten van subgroepen, maar reageert vanuit een soort vereenzelviging met het volk. Dat maakt zijn boodschap zo sterk.”

De patriottische reflex in Oekraïne is opvallend groot. Dat heeft te maken met het feit dat het land amper drie decennia als onafhankelijke staat bestaat, maar allicht ook met de figuur Zelenski. Hij is de eerste president die de verkiezingen won door stemmen uit het hele land voor zich te winnen. Doorgaans liep er een politieke breuklijn tussen Russisch sprekende inwoners en andere Oekraïners. Ook de Russisch sprekende Oekraïeners steunen Zelenski massaal. Het helpt daarbij dat hij is opgevoed in het Russisch, joodse voorouders heeft en symbool staat voor het nieuwe Oekraïne. “Dat is een concreet gevolg van de Maidan-revolutie”, zegt Laenen. “Toen hebben heel wat Oekraïners de keuze gemaakt, ongeacht hun taal, voor een toekomst die meer op Europa en het democratische Westen georiënteerd zou worden.”

Zelenski is daarvan de belichaming, vindt Callebaut. “Hij is een kind van zijn voorgeschiedenis, maar symboliseert de identiteit van zij die op weg zijn naar iets nieuws.”

Vanuit emotie

Voorts lijkt ook de communicatiestijl van Zelenski internationaal een snaar te raken. “Zelenski houdt zijn discours helder, simpel en spreekt altijd vanuit emotie. Je zult hem niet snel betrappen op een redenering over strategie of tactiek”, zegt Callebaut. Maar ook het zogenoemde hogere doel dat als een rode draad door Zelenski’s discours loopt, is belangrijk. Van Dyck: “Je hebt purpose nodig om grote groepen mensen te mobiliseren. Zelenski wijst andere landen er vastberaden op hoe een aanval op een democratische soevereine staat ook hun probleem is.”

De facto heeft hij met die tactiek ook wereldwijd solidariteit weten op te roepen. De manier waarop is als uit een handboek gegrepen, vindt Van Dyck. “Als je een duidelijke bedreiging kunt koppelen aan een scherp vijandbeeld, gaat het makkelijker om mensen aan te zetten tot actie”, zegt hij. “Zelenski kwam bovendien vanaf de eerste dag met een heel concreet eisenpakket. Dat ging van sancties tot wapenleveringen. En daarin boekte hij dan ook succes. Dat is een extra stimulans voor de lokale bevolking om hem te volgen. Zijn jongste pleidooien voor EU-lidmaatschap en een no-flyzone liggen moeilijker.”

De komende dagen worden voor Zelenski cruciaal. Callebaut. “Tot op heden moest Zelenski weinig compromissen maken”, zegt hij. “Om sympathie op te wekken moest hij zich duidelijk neerzetten als de underdog die overmeesterd wordt. Nu de oorlog aansleept, krijgt hij te maken met andere aspecten, zoals het zoeken van een oplossing voor inwoners van belegerde steden. Hoe hij daarop reageert, bepaalt hoe geloofwaardig hij blijft.”

Blufpoker

De weerbarstige opstelling van Zelenski is in elk geval een gok. Zullen het lokale verzet en de steun vanuit het Westen blijven duren? Poetin probeert met propaganda en bommen angst te zaaien en twijfel te verspreiden. Voorlopig haalt dat weinig uit en blijft Zelenski de verbindende figuur van het Oekraïense verzet. Maar of hij dat succes ook aan de onderhandelingstafel kan verzilveren is nog wat anders. Want net als Poetin speelt ook Zelenski blufpoker. Uiteindelijk telt het team van Zelenski relatief veel politieke neofieten.

Zegt Laenen: “Mijn grote bezorgdheid was dat de ploeg-Zelenski het misschien wel goed bedoelde, maar diplomatiek zo onervaren is dat ze wel omvergelopen zou worden door westerse en Russische politici. Maar het ziet ernaar uit dat die onbevangenheid tot op heden eerder in hun voordeel speelde.”

Dat Zelenski zijn afspraak met de geschiedenis heeft, valt niet meer te ontkennen. Hoe hij herinnerd zal worden, is nog onzeker. Hier en daar valt een vergelijking met Churchill of Robin Hood. Voor Laenen is het nog te vroeg om zulke parallellen te trekken. “We weten nog niet hoe dit zal aflopen. Ook niet voor hem persoonlijk”, zegt ze. “Tot op heden spreekt zijn authenticiteit aan. Zelenski was niet onder de indruk van de wereldleiders op bezoek en hij verkoos munitie voor zijn troepen in plaats van een vliegtuig voor zijn familie. Hij toont een soort moed, die niet alle West-Europese leiders aan de dag zouden leggen. Dat maakt hem tot een verbindende figuur, een soort Robin Hood, maar onbesproken is hij zeker niet. Sinds zijn aanstelling was er wel degelijk frustratie over de aanpak van de grote corruptieproblemen. Alleen verkiezen veel Oekraïners nu niet te zeuren over zijn gebreken als leider. Ze focussen liever op wat hij wel goed doet.”