Swift-uitsluiting van Russische banken is een tweesnijdend zwaard

Russische banken worden uit het financiëlecommunicatiesysteem Swift gegooid. Dat zwaard snijdt aan twee kanten. Rusland verliest de toegang tot buitenlandse goederen en tegoeden, maar zijn schuldeisers kunnen ook geen geld uit Rusland meer ontvangen.

Het idee om Russische banken de toegang tot Swift te ontzeggen, dook voor het eerst op in 2014, toen Rusland de Krim annexeerde. De Amerikanen waren al die tijd voor, in Europa was er weinig enthousiasme. De maatregel zou immers ook Europese banken en schuldeisers treffen. Voor de Verenigde Staten met hun beperkte blootstelling aan Rusland bestond dat probleem niet.

“Natuurlijk zal een uitsluiting uit Swift de Russische economie treffen”, zegt een oud-bestuurder van Swift. “Russische banken kunnen veel moeilijker internationale betalingen verrichten, wat de import van goederen bemoeilijkt. Maar het wordt ook lastiger voor wie geld uit Rusland moet ontvangen. Bovendien is Europa afhankelijk van het Russische gas. Hoe zullen landen als Duitsland hun gasfactuur betalen?”

Vandaar dat de beslissing om de Russische banken uit Swift te gooien vorige week niet meteen viel. Aanvankelijk werden sancties afgekondigd tegen een beperkt aantal kleinere banken, onder meer de militaire bank Promsvyazbank. In een tweede fase werden de sancties uitgebreid tot alle Russische banken, inclusief Sberbank, de grootste bank van Rusland. Sberbank betekent ‘spaarbank’. Het is de bank waar de helft van de gewone Russen een rekening heeft.

Uiteindelijk werd dit weekend beslist toch het ultieme wapen in te zetten. Het toont aan dat het de westerse wereld menens is met de harde aanpak van Rusland. De VS, Canada, de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk en Japan ontzeggen “een selectie”‘ van Russische banken de toegang tot het Swift-communicatiesysteem. Over welke banken het gaat, is nog niet bekend.

Dat wijst erop dat de toegang tot Swift niet volledig afgesloten wordt, waardoor de levering en de betaling van gas en grondstoffen mogelijk blijft. Zo zou Gazprombank, de derde bank van Rusland, mogelijk op het Swift-netwerk blijven. Dat bevestigen krantenberichten, en het strookt met de wens van Duitsland om het Swift-wapen op een “gerichte en functionele manier” in te zetten. Dus: zonder dat we in Europa het risico lopen dat de gaskraan dichtgedraaid wordt.

Snel, goedkoop en efficiënt

Swift is een coöperatieve onderneming, opgericht in 1973 en gevestigd in Terhulpen, iets ten zuiden van Brussel. De naam staat voor Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication, en zegt precies wat de onderneming doet: ervoor zorgen dat banken wereldwijd beveiligde financiële berichten naar elkaar kunnen sturen. Op die manier verbindt Swift 11.000 financiële instellingen, die actief zijn in meer dan 200 landen. De aandeelhouders zijn de banken die van het systeem gebruikmaken.

Stel dat u een verre tante in Moskou hebt en u wilt geld op haar rekening overschrijven. Dan moet u uw Belgische bank de Swift-identificatiecode van haar Russische bank geven. Dat is de BIC-code, die u vindt op betaalkaarten of rekeninguittreksels. Voor KBC is dat bijvoorbeeld KREDBEBB. Als uw bank geen directe commerciële relatie met de Russische bank heeft, zal ze Swift inschakelen. Swift zorgt ervoor dat de bank van uw tante op de hoogte gebracht wordt en dat haar rekening met het juiste bedrag gecrediteerd wordt. Zonder Swift-boodschap geen settlement of valutawissel.

Swift heeft zich ontwikkeld tot een hoogtechnologisch bedrijf, dat de financiële berichten tussen de banken snel, goedkoop en efficiënt verstuurt, met een maximaal niveau van beveiliging. De onderneming is naar verluidt zeer transparant over de transactie- en conversiefees die ze aanrekent. Het aantal financiële berichten dat Swift verwerkt, steeg in 2020 tot 42 miljoen per dag, goed voor miljarden euro’s aan betalingen. Transacties met Rusland maakten daarvan 1,5 procent uit.

Eigen systeem

De uitsluiting van Rusland is uitzonderlijk maar geen unicum. In 2012 werd Iran uit het communicatiesysteem gezet in het kader van de sancties tegen de ontwikkeling van zijn nucleair programma. Daardoor ging een derde van de buitenlandse handel van Iran in rook op. In 2016 kregen de Iraanse banken weer toegang tot Swift. Twee jaar later werden ze na lobbywerk van de regering-Trump opnieuw afgesneden.

Een loskoppeling van Swift maakt niet alle handel met een land onmogelijk. Er zijn alternatieven, maar die werken trager, zijn omslachtiger en duurder. Na de dreiging in 2014 om Rusland van het Swift-systeem af te koppelen, ontwikkelde het land een eigen interbancair communicatienetwerk.

Het Russische System for Transfer of Financial Messages (SPFS) staat in omvang en mogelijkheden mijlenvel achter op Swift. SPFS kon de voorbije jaren weinig buitenlandse banken overtuigen. Daardoor wordt het vooral gebruikt voor de uitwisseling van financiële berichten op de Russische thuismarkt. Eind 2020 waren er 400 banken uit 23 landen bij SPFS aangesloten.

Ook China heeft zijn eigen, grensoverschrijdende interbancair communicatiesysteem ontwikkeld, waarmee het Swift kan omzeilen. Dat Cross-border Interbank Payment System (CIPS) is de voorbije jaren snel gegroeid en telt al gebruikers in 100 landen. CIPS wordt beheerd door de People’s Bank of China, die het systeem wil uitbreiden tot iedereen die handel drijft met China. Op die manier hoopt China een volwaardig alternatief te creëren voor het, in zijn ogen, door het Westen aangedreven Swift.

Sommigen vrezen dan ook dat de uitsluiting van Rusland uit Swift kan leiden tot een versterking van CIPS. Als de handel met Rusland naar het Chinese platform zou verschuiven, kan dat de sterke marktpositie van Swift en bij uitbreiding het westerse financieel systeem uithollen. Dat past in het streven van China naar een grote rol van zijn munt, de renminbi, als reservemunt in de wereldhandel. Momenteel is de dollar daarin nog altijd de onbetwiste koploper.

Bevroren reserves

De uitsluiting van Russische banken uit Swift zal ook gevolgen hebben voor de Europese banken, omdat uitstaande leningen mogelijk niet terugbetaald kunnen worden. De banken met de grootste blootstelling komen uit Oostenrijk, Italië en Frankrijk. Zo heeft de Oostenrijkse Raiffeisen Bank belangrijke activiteiten in Rusland en Oekraïne. De bank werkt nu aan een noodplan.

Italiaanse en Franse banken hadden medio vorig jaar ongeveer 25 miljard euro uitstaan bij Russische klanten. Vooral de Italiaanse bank Unicredit en het Franse Société Générale zijn in Rusland actief als financier en kredietverstrekker. Maar ook ING is in het land aanwezig. De Nederlandse bank heeft ongeveer 5 miljard euro activa in Rusland.

De Russische banken lijken dan weer vooral in de problemen te komen omdat de buitenlandse tegoeden van de Russische centrale bank bevroren worden. Rusland heeft sinds 2014 een spaarpotje van 635 miljard dollar aan deviezenreserves aangelegd. Die moesten dienen om in geval van nood de roebel en de banken te ondersteunen. De beperkingen die het Westen oplegt, maken dat voor een groot deel onmogelijk. Als Rusland zijn reserves niet kan inzetten, dreigen banken omver te vallen. Zo zegt de Europese Centrale Bank dat het filiaal van Sberbank in Europa aan de rand van het faillissement staat.

Is dit de voorbode van een wereldwijde financiële crisis? Banken zijn wereldwijd sterk met elkaar verbonden door talloze wederzijdse claims. De Russische banken zijn vooral geconnecteerd met hun Turkse en Zwitserse sectorgenoten, en minder met instellingen uit de EU. Door de beperkte blootstelling van een beperkt aantal instellingen lijkt de kans op een globale bankencrisis klein. Niettemin waarschuwen sommige bankiers voor het besmettingsgevaar als de crisis blijft aanslepen.