Steven Levitt: ‘Wil je goede oplossingen, schuif dan de moraliteit aan de kant’

Klimaatverandering of groeiende ongelijkheid, veel problemen zouden we efficiënter kunnen oplossen als we er nuchter tegenaan keken. Maar de moraliteit zit ons vaak in de weg, zo zegt Steven Levitt. Hij is economieprofessor aan de Universiteit van Chicago, maar werd wereldberoemd als co-auteur van het boek ‘Freakonomics’. Hij hield de slottoespraak op Creativity World Forum in Kortijk.

Leer naar de wereld kijken zoals hij is. Het was de centrale boodschap van Steven Levitt en journalist Stephen Dubner in het boek Freakonomics uit 2005. De daling van de Amerikaanse misdaadcijfers in de jaren 90 lag niet aan de verbetering van de economie of aan de betere tactieken van de politie, maar aan de legalisering van abortus 20 jaar eerder. Dat zorgde voor minder ongewenste kinderen, die vaak in het crimineel milieu terecht komen op latere leeftijd.

In 2010 volgde een tweede boek Superfreakonomics, dat op dezelfde lijn doorging. De boeken haalden een wereldwijde miljoenenverkoop. In mei van dit jaar kwam Think like a freak uit, een soort zelfhulpboek voor wie de principes van Freakonomics wil toepassen op het eigen leven.

Levitt kreeg veel lof voor zijn stellingen, maar ook kritiek. Het zal zijn toehoorders op het Creativity World Forum, een organisatie van Flanders DC, een zorg wezen. Het tweedaagse congres draait om innovatie, en daarvoor zijn juist nieuwe manieren van denken nodig.

Moraliseer niet, maar kijk naar de werkelijkheid, en je zal verbaasd staan van de inzichten die het oplevert. Mag ik uw gedachtegoed zo samenvatten?

Steven Levitt: “We kijken te veel naar de wereld zoals we haar willen zien, niet zoals ze werkelijk is. Ons antwoord op problemen is vaak het antwoord dat we graag zien. Wil je goede oplossingen, schuif dan de moraliteit aan de kant.

Neem de klimaatverandering. We maken ons terecht zorgen, maar volgens de milieu-activisten is het terugschroeven van de broeikasgassen het enige antwoord. De moraal luidt immers: de mens heeft het milieu verkwanseld door de uitstoot van broeikasgassen, en dat moet hij goedmaken door de uitstoot terug te dringen. Die oplossing is duur, moeilijk, en vraagt gedragsverandering. We hebben het tien jaar geprobeerd, zonder veel resultaat.

Je moet uitgaan van de realiteit: de aarde wordt te warm. Dan wordt de vraag: wat doen we eraan? In onze boeken geven we oplossingen, uitgewerkt door wetenschappers, zoals het verspreiden van zwaveldioxide in de stratosfeer, of het creëren van kunstmatige wolken boven de oceanen. Dat is het uittesten waard. Maar het is niet antwoord dat we willen horen.”

Moraliteit staat in de weg van het juist denken.

“Morele premissen beperken het aantal goede antwoorden op problemen. Moreel voelt het slecht aan dat de legalisering van abortus een belangrijke verklaring was voor de daling van de Amerikaanse misdaadcijfers. Zelfs de voorstanders van abortus hielden niet van die redenering. Zij moraliseren liever over hun rechten, in plaats van te praten over ongeboren baby’s.”

Staat moraliteit ook in de weg van goede politiek?

“Zeker. Kijk naar de systemen van gezondheidszorg, die zowat overal ter wereld in de problemen zitten, ook in de VS. Politici hebben het moeilijk om harde keuzes te maken. Dat komt omdat ze gezondheidszorg als een recht zien, niet als een consumptiesysteem. Vaak is gezondheidszorg bijna gratis, zodat patiënten te veel consumeren, en dokters te vaak medicijnen voorschrijven. Het is beter om de patiënten een groter deel van de kost te laten dragen.

Dat betekent dat niet langer de politici, maar de gezinnen harde keuzes zullen moeten maken. Politici durven hen dat niet vertellen. Betalen we 100.000 dollar om grootmoeder enkele weken langer in leven te houden? Of gebruiken we dat geld om onze dochter naar de universiteit te sturen?

Een scan van mijn knie kost 2000 dollar, waarvan ik 2 dollar moet betalen. Als de scan mij 200 dollar zou kosten, zal mijn knie gegarandeerd minder pijn doen. Maar iemand met een knie die echt pijn doet, zal 500 dollar willen betalen. De middelen worden beter besteed.”

Waarom is het zo moeilijk voor ons om de wereld te zien zoals ze is?

“Het is helemaal niet moeilijk. Het probleem ligt elders: we houden niet van nadenken. We hebben het zo druk, en de wereld is zo ingewikkeld, dus heeft het geen zin om het antwoord op elke vraag uit te vissen. Dus, ik doe het maar zoals ik het gisteren deed, of zoals mijn ouders het deden.

De meeste mensen geven niet om de waarheid. Ze willen een discussie winnen, of ontsnappen aan een moeilijke situatie. De waarheid is niet belangrijk.”

U geeft les aan de Universiteit van Chicago. Bent u zo’n Chicago boy, een harde voorstander van de vrije markt?

“Voor een hardcore Chicago boy is de vrije markt een kwestie van ideologie. Zij geloven dat de vrije markt de oplossing is voor elk probleem. Het zijn meestal theoretici: ze starten vanuit economische principes, en leiden daaruit af hoe de wereld zou moeten werken. Ik werk empirisch. Ik bekijk data, en leid daaruit af hoe de wereld werkelijk werkt.

In vele omstandigheden is de vrije markt een betere oplossing. Kijk maar naar de slechte ervaringen met het communistische systeem in de voormalige Sovjetunie. Maar om vlot te draaien, heeft een maatschappij ook goede instellingen nodig, zoals degelijk onderwijs, een doelmatige overheid, rechtszekerheid en gemeenschappelijke overtuigingen.

Ik liet hier zonet mijn valies achter bij iemand, die ervoor gaat zorgen. Ik ken die persoon niet, maar ben er 99,9 procent zeker van dat ik mijn valies terugkrijg, met de volledige inhoud. Want dit is België. De mensen hier zijn ervan overtuigd dat eigendom beschermd moet worden, en dieven gestraft. In Mexico zou ik mijn valies nooit achterlaten bij een onbekende. Niet omdat Mexicanen verschillen van Belgen, wel omdat in Mexico de instellingen en overtuigingen anders zijn.

We verwarren een correlatie tussen twee variabelen vaak met een causaal verband, zegt u vaak. Het is ook het devies van TGG Group, een consultancybedrijfje waarvan u oprichter bent, samen met andere bekende economen. Hebt u al bedrijven kunnen afhelpen van verkeerde causaliteiten?

Een bedrijf plande enorme investeringen in tv-reclame. Uit onderzoek bleek immers dat tv-spots vier keer effectiever waren dan advertenties in de krant. Tot dan toe had het bedrijf het hele jaar door krantenadvertenties geplaatst. De tv-spots zouden niet permanent draaien, enkel in de aanloop naar Vaderdag, Kerstmis en andere grote koopmomenten. Met succes, zo leek het, want de verkopen gingen door het dak. Bij nader toezien liep het causaal verband anders: het waren de feestdagen die de verkoop deden stijgen. Een investering van miljoenen dollar in tv-spots bleek weggegooid geld.

Wij verschillen van het typische consultancybedrijf. We proberen het leuk te houden, en we denken anders over de wereld. Dat maakt het dikwijls moeilijk om zaken voor mekaar te krijgen. Vaak gaat het bij bedrijven niet om nieuwe ideeën, maar om organisatorische veranderingen. Daar zijn we niet zo goed in. Soms doen we ongelooflijke dingen, soms geven we gewoon op.

TGG Group heeft ook een afdeling die advies geeft aan organisaties voor het goede doel. Lukt het daar een beetje?

We willen schenkingen door miljardairs productiever maken. Maar we kunnen hen niet overtuigen. Veel filantropen kijken niet naar de impact van hun schenking. Ze zijn meer bezorgd om hun imago.

Er zijn weinig problemen die je niet kunt oplossen met de juiste prikkels, zegt u in Freakonomics. Laat ons een probleem nemen: de groeiende ongelijkheid in de VS.

Een gemakkelijker probleem is er niet: hef een belasting van 100 procent, zoals de Sovjet-Unie geprobeerd heeft, en de ongelijkheid is weg.

De vraag is niet: hoe dicht ik de kloof tussen rijk en arm? De vraag is: hoe help ik de armen? Het enige antwoord op die vraag is: goed onderwijs. Het inkomen van Amerikanen die hun middelbaar onderwijs niet afmaakten is vandaag kleiner dan hun lotgenoten in de jaren 70 van vorige eeuw.

Maar onderwijs is geen gemakkelijke oplossing. Want het draait niet alleen om onderwijs, ook om opvoeding. Ouders van schoolverlaters zijn vaak arm, en genoten zelf weinig onderwijs, wat dan weer invloed heeft op hun waardensysteem.

Een ander probleem: de zogenoemde secular stagnation, de langdurige, trage groei.

Dat is een moeilijke.

Is uw gedachtegoed niet meer geschikt voor micro-economische problemen, in plaats van macro-economische?

Juist. Micro-economische kwesties zijn veel gemakkelijker, want het gaat over mensen en hun gedrag. Ik versta macro-economie niet. Eigenlijk verstaat niemand macro-economie.