Stefaan De Rynck over de toekomst van de Europese Unie: ‘Europa zal sterker worden, omdat het niet anders kan’

Vanaf 1 januari is België een halfjaar lang voorzitter van de Europese Unie. Er ligt een kloeke agenda te wachten, met voorop de uitvoering van het nieuwe migratiepact. Stefaan De Rynck, vertegenwoordiger van de Europese Commissie in België, blikt vooruit naar spannende maanden.

De laatste weken kwam er nog eens écht nieuws van de Europese Unie. Er is een grote hervorming van het asiel- en migratiebeleid beklonken en er kunnen toetredingsonderhandelingen met Oekraïne en Moldavië starten. Het zijn beslissingen met verreikende gevolgen voor de status van Europa in de wereld, en de werking en de interne cohesie van de Unie. Dat laatste ligt nooit voor de hand. Zo ging de ‘historische beslissing’ over de toetredingsonderhandelingen gepaard met een afknapper: een steunpakket van 50 miljard euro om Oekraïne overeind te houden raakte niet goedgekeurd, al komt er een nieuwe poging op de volgende EU-top in januari.

Het is tekenend voor de Europese Unie: ze doet zelden stappen vooruit zonder zijsprongen. België, dat over enkele dagen voorzitter van de raad van ministers wordt, zal het moeten hebben van zijn diplomatieke talent. Veel tijd is er niet. In juni zijn er Europese verkiezingen. Tegen dan zou al enig uitzicht moeten zijn op tastbare resultaten van het asiel- en migratiepact. Een pact sluiten is één ding, het doen werken een ander. Dat beseft ook Stefaan De Rynck, vertegenwoordiger van de Europese Commissie in België, zeg maar de EU-ambassadeur in België. “Natuurlijk zit er spanning op het migratiedossier. Maar we moesten een pact hebben. Voor de geloofwaardigheid van het Europese migratiebeleid was dat een noodzaak.”

Een pact is een stuk papier. Het probleem is meestal de uitvoering.

STEFAAN DE RYNCK. “Net daarom wil staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor tijdens het Belgische voorzitterschap een groot congres organiseren over de uitvoering van het pact. De situatie op het terrein zal niet van de ene op de andere dag veranderen. Lidstaten zullen moeten investeren in voorzieningen en capaciteiten, en zoiets vraagt tijd. We zullen de verwachtingen van de burgers moeten managen.”

Tijdens de Europese verkiezingen wordt migratie een groot thema.

DE RYNCK. “Daarom moeten we komen tot een minder vergiftigd politiek debat over migratie. We hebben immigratie nodig. Door de vergrijzing heeft Europa in veel sectoren enorme arbeidstekorten. De Europese Commissie heeft een plan op tafel gelegd om talent uit derde landen aan te trekken. Intussen focust het publieke debat echter op de illegale immigratie. Natuurlijk moeten we de illegale immigratie stoppen. Maar meer dan 90 procent van de immigratie in de Europese Unie is wettelijk. Dat zijn mensen die hier komen studeren of werken, of Europa bezoeken als toerist.”

Een ander belangrijk dossier wordt de financiering van de EU-begroting. Door de toetreding van Oekraïne en Moldavië zullen enkele lidstaten netto-betaler worden in plaats van netto-ontvanger. Hoog tijd voor meer eigen inkomsten voor de Unie?

DE RYNCK. “Traditioneel haalde de Europese Unie een deel eigen inkomsten uit douanerechten. Door de liberalisering van de wereldhandel zijn die echter flink geslonken. Er is een Europese heffing op niet-recycleerbaar plastic, maar de opzet daarvan is dat die op termijn niets meer opbrengt. Een voorstel voor een Europese taks op financiële transacties zit muurvast. Dat betekent dat het leeuwendeel van het EU-budget blijft afhangen van dotaties van de lidstaten.”

Zo kunnen de lidstaten de Europese Unie aan de leiband blijven houden.

DE RYNCK. “Een systeem van eigen inkomsten voor de Europese Unie zou wel de angel uit de budgettaire discussie halen. Telkens weer stellen de lidstaten de vraag hoeveel zij voor de Unie betalen en hoeveel ze ervan terugkrijgen. Eigen middelen voor de Europese Unie zouden een einde maken aan die eindeloze discussie.”

Met de Balkanlanden erbij zouden er meer dan dertig lidstaten zijn. Er gaan stemmen op voor een getrapte of gedeeltelijke toetreding van nieuwe lidstaten.

DE RYNCK. “Voor een deel doen we dat al met Oekraïne, waarmee de Europese Unie in 2014 een associatieverdrag heeft gesloten. Sinds de oorlog is er bijvoorbeeld een tariefvrije invoer van Oekraïense goederen. Gedeeltelijke integratie is zeker iets wat we moeten bekijken, maar wel met harde garanties voor de regels van de Europese interne markt. De vraag is: als het misgaat, kun je het proces dan nog omkeren? We mogen niet terechtkomen in een toestand zoals met Zwitserland. Via een reeks deelakkoorden in de jaren negentig hoopten we dat Zwitserland geleidelijk volwaardig lid zou worden. Maar het is er nooit van gekomen.”

Wat met het argument dat een nieuwe uitbreidingsgolf er een te veel wordt? De culturele en politieke verscheidenheid zou te groot worden voor een hechte unie.

DE RYNCK. “Door de Russische invasie in Oekraïne zit Europa in een nieuwe realiteit. Je moet Poetin een halt toeroepen. Het herstel van de vrede aan onze buitengrenzen – inclusief de grens met Oekraïne – is een van de bestaansredenen van de Europese Unie. Daar hebben alle Europese landen baat bij, van Finland tot de Balkan, hoe verscheiden ze ook zijn. De Russische inval wijst ook op de nood aan meer militaire kracht voor Europa. Met hun hardnekkige verzet tegen de Russen hebben de Oekraïners bewezen dat ze een enorme versterking kunnen worden voor de Europese defensie. Vergeet ook niet dat in de bodem van Oekraïne en de Balkan veel kritieke grondstoffen zitten die cruciaal zijn voor de energietransitie. In een tijd dat de vrijhandel afbrokkelt en grootmachten als de Verenigde Staten en China inzetten op het eigenbelang, mogen we niet naïef zijn. Europa moet meer soeverein worden.”

Bij de oorlog in Oekraïne sloten de lidstaten de rangen, bij de oorlog in Gaza ging dat moeilijker. Is Europa nog altijd niet volwassen als het op geopolitiek aankomt?

DE RYNCK. “Geopolitiek is de Europese Unie al een stuk volwassener dan vijf jaar geleden door de crisissen die de lidstaten sindsdien hebben doorgemaakt: de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis. Eerder was er de coronacrisis en de exportcontroles op vaccins door de Verenigde Staten en andere landen. Dat was een geopolitieke wake-upcall voor Europa. We hebben toen een vuist gemaakt tegen Washington DC. Ook tegenover China maakt de Unie een vuist, onder meer met een onderzoek naar de subsidiëring van de Chinese elektrische auto’s op de Europese markt. Alles samen geeft dat toch een beeld van een Europa dat zich geopolitiek steeds meer doorzet.”

De Europese Unie was lang een baken van vrije internationale handel, maar lijkt nu de Verenigde Staten en China te volgen in de bescherming en ondersteuning van haar eigen industrie. Mag de vrijhandel naar het Europese museum?

DE RYNCK. “De Europese Unie blijft een van de laatste bastions van vrijhandel in de wereld. De Europese economie is veel meer open dan de Amerikaanse en Japanse. Met China heeft Europa een enorm handelstekort. Dat proberen we op te lossen door een sterker Europees beleid en door China aan te zetten tot meer wederkerige vrijhandel en openheid. Intussen heeft deze Europese Commissie vrijhandelsakkoorden gesloten met Nieuw-Zeeland, Kenia, Mexico en Chili. Hopelijk komt Mercosur (Argentinië, Bolivia, Brazilië, Paraguay en Uruguay, nvdr) daar nog bij. Met Australië is het jammer genoeg mislukt, maar we blijven proberen. Om maar te zeggen: de Europese Unie blijft de vrijhandel verdedigen.”

Intussen delen de Verenigde Staten miljarden uit aan de bedrijven, ook aan Europese bedrijven die investeren op Amerikaanse bodem, via de Inflation Reduction Act.

DE RYNCK. “De Inflation Reduction Act ruikt sterk naar protectionisme. Daar moet de Europese Unie tegenin gaan. Maar tegelijk moeten we realistisch blijven en ons eigen economische weefsel versterken. Via het coronaherstelfonds is 800 miljard euro beschikbaar voor de vergroening, digitalisering en modernisering van de Europese economie. Via het plan REPowerEU is er extra geld voor hernieuwbare energie. Het Europese Innovatiefonds, gefinancierd met opbrengsten uit de CO2-emissiehandel, moet dan weer nieuwe groene technologie ondersteunen, zoals het doet in de Antwerpse haven. De Europese Unie heeft ook de regels voor staatssteun versoepeld. Het leeuwendeel van de steun wordt echter door Duitsland en Frankrijk uitgekeerd. Op termijn kan dat de interne markt scheeftrekken. In de komende vijf à tien jaar zal er in de Europese Unie een stevige discussie woeden over het industriële beleid.”

Had die discussie al niet afgerond moeten zijn? In de Verenigde Staten is de Inflation Reduction Act al lang in werking. Waarom gaan de EU-lidstaten altijd zo traag?

DE RYNCK. “Bij een crisis gaan ze best wel snel. Bij de coronapandemie en de Russische invasie in Oekraïne raakte de interne verdeeldheid vlug overwonnen. Maar in een aantal dossiers loopt het proces inderdaad te traag. Dat is de prijs voor de manier waarop de Europese Unie functioneert. Je moet 27 lidstaten aan boord krijgen, wat overigens de belangen van kleinere landen beschermt. Kijk naar de diamantsector. Daar heeft België dankzij de Europese traagheid zijn zaak goed kunnen bepleiten. Want de traagheid maakte een degelijk systeem mogelijk voor de traceerbaarheid van Russische diamanten, om het omzeilen van sancties te vermijden en de positie van Antwerpen als wereldwijd diamantcentrum te vrijwaren. Soms zijn trage beslissingen beter.”

Tijdens de onderhandelingen over de brexit was u een naaste medewerker Michel Barnier, de Europese hoofdonderhandelaar. Mag het Verenigd Koninkrijk van u terugkeren naar de Europese Unie? Of is het definitief out?

DE RYNCK. “In de Britse politiek rust een taboe op dat onderwerp. Gelukkig zijn de Britten opnieuw in Horizon Europe gestapt, het EU-steunprogramma voor onderzoek en innovatie. Maar zelfs dat deden ze pas na lang aarzelen. De vraag over een Britse terugkeer wordt een vraag voor de volgende generatie Britse politici. Vandaag moeten we werken aan een nauwere samenwerking op het gebied van energie en andere thema’s. Zo kun je geleidelijk een betere relatie opbouwen. Een groot debat over een volwaardige terugkeer zou snel vervallen in een zwart-witdiscussie.”

Welk Europa hebben we over tien jaar? Een unie met een stuk of 35 lidstaten, een eengemaakte kapitaalmarkt én een Europees leger?

DE RYNCK. “Europa zal sterker worden, omdat het niet anders kan. We gaan naar een hardere, wredere en volatielere wereld, met landen die meer kiezen voor het eigenbelang en niet langer voor het mondiale belang. In zo’n wereld zal Europa aan kracht moeten winnen. Dat betekent een besluitvaardigere Unie, met meer eigen middelen, in staat om op te komen voor haar eigen economie, veiligheid en defensie – samen met de NAVO als het kan, op haar eentje als het moet.”

U klinkt erg zelfverzekerd.

DE RYNCK. “Kijk hoe de lidstaten de laatste vijf jaar allemaal aan hetzelfde zeel getrokken hebben. De samenwerking tijdens de coronapandemie, de gezamenlijke sancties tegen Rusland: dat was niet vanzelfsprekend. En nu krijgen we uitzicht op de uitbreiding. De lidstaten hebben bovendien heel wat geleerd van de brexit. Net omwille van de eenheid kun je ook voor je eigenbelang opkomen. Dat is de belangrijkste les.”