‘Schengen is niet dood’

De migratiecrisis zal morgen niet opgelost zijn, zegt professor Europese Politiek Steven Van Hecke. De grenscontroles in de Europese Unie zijn volgens hem op termijn niet houdbaar en zouden zelfs zeer nadelig zijn voor onze economie: “België is als doorvoerland een van de eerste slachtoffers als hier grenscontroles komen.”

Amper hadden de Europese leiders vorige zomer de Griekse eurocrisis bezworen, of daar was de volgende crisis al. Duizenden vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika zoeken hun heil in landen van de Europese Unie. Duitsland verwelkomde de vluchtelingen aanvankelijk met open armen en zag in hen een kans om de Duitse arbeidsmarkt te versterken. Maar onder druk van de Beierse CSU moest de Duitse bondskanselier Angela Merkel een bocht van 180 graden maken en opnieuw grenscontroles invoeren. Oost-Europese landen zijn de migranten liever kwijt dan rijk. De Hongaars premier Viktor Orban bouwt een hek rond zijn land en zet de rest van het continent een neus.

“Wat nu gebeurt in Europa is niet fraai. Maar tegelijk is het niet verwonderlijk. Veel meer dan de eurocrisis is asiel en migratie een probleem van individuele lidstaten”, stelt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven, vast. “De muntunie is een van de meest geïntegreerde beleidsdomeinen. Een lid van de eurozone kan niet zomaar doen wat het wil. De Griekse premier Alexis Tsipras beweerde na zijn aantreden dat de Griekse regering het beleid kon voeren dat ze wenste als ze de economische instrumenten in eigen handen zou nemen. Maar dat laat een muntunie niet toe. Griekenland had bovendien geld nodig. Na verloop van tijd kon Tsipras geen kant meer uit. De Hongaars premier Viktor Orban heeft de Europese Commissie niet nodig om een hek te bouwen en grenzen te sluiten. Al zie ik wel parallellen: in beide crisissen heb je weerbarstige EU-landen. Maar de instrumenten die de Europese Commissie heeft om die in het gareel te houden zijn in de asielcrisis veel beperkter dan bij de eurocrisis.”

De Schengen-regels, die het vrije verkeer van personen in de Europese Unie voorschrijven, zijn ‘on hold’ gezet. Kan dat lang blijven duren?

Steven Van Hecke: “Op lange termijn niet, want de kosten lopen te hoog op. Dat zal men snel genoeg vaststellen in Beieren. Dat is een van de meest welvarende deelstaten van Duitsland, het leeft in belangrijke mate van handel met de buurlanden. De grenscontroles zullen op termijn een negatieve economische impact hebben. De economische motor zal sputteren.

“Dat geldt ook voor België als we grenscontroles zouden invoeren. Zal de burgemeester van Antwerpen nog zo enthousiast zijn als de bevoorrading naar de haven half stilvalt? Wat als alle transporten uit het buitenland aan de Belgische grens gecontroleerd worden? We weten dat een groot deel van die transporten niet voor hier zijn. België is als doorvoerland een van de eerste slachtoffers als hier grenscontroles worden opgelegd. Het negatieve effect zal niet onmiddellijk voelbaar zijn, maar wel na een aantal weken en maanden. Op lange termijn is het behoud van grenscontroles even onwaarschijnlijk als de uitstap uit de eurozone. Schengen is niet dood. De baten ervan wegen te veel op tegen de kosten.”

Dagenlang vangt Duitsland migranten op en plots sluit het de grens met Oostenrijk. Was die bocht van Duitsland te verwachten?

Steven Van Hecke: “Het was een signaal naar de vluchtelingen dat Duitsland niet het land van melk en honing is. Maar als het waar is dat er in één weekend meer dan 40.000 vluchtelingen Duitsland binnenkwamen, dan is dat evenveel als in België in een half jaar. Zelfs Duitsland kan dat niet aan. Het gaat in de eerste plaats om een capaciteitsprobleem. Dat Oostenrijk, waar zich veel vluchtelingen bevinden, zich niet verzet heeft tegen de Duitse beslissing, doet mij vermoeden dat er een akkoord is om die vluchtelingen op termijn toch naar Duitsland te sturen. Ik denk dat Berlijn de toestroom gewoon tijdelijk wil stoppen. Ik zie hier zelfs een continuïteit in het Duitse Europese beleid. Want volgens sommigen gedroeg Merkel zich als een halve nazi tijdens de Griekse crisis, terwijl ze nu plots moeder Theresa geworden was. Dat klopt niet.”

Hoezo?

Steven Van Hecke: “De regels zijn de regels, zeggen ze in Duitsland. Griekenland moest zich houden aan de regels die eigen zijn aan het lidmaatschap van een muntunie. Met de asielcrisis moet iedereen er nu maar voor zorgen dat het eigen systeem van asielopvang werkt, met respect voor de Europese wetgeving.”

Klopt dat wel? Volgens de Dublinregels moeten asielzoekers worden geregistreerd in de landen waar ze aankomen en daar ook asiel aanvragen. Nu reizen de migranten die in Griekenland of Italië aankomen gewoon door.

Steven Van Hecke: “Griekenland en Hongarije lappen die registratieplicht inderdaad aan hun laars. En Duitsland maakte een fout door te zeggen: kom maar allemaal naar hier. Je stimuleert de andere landen om de Dublinregels niet te volgen. In dit debat wordt vaak vergeten dat de Europese regels enkel voorzien zijn voor normale migratiestromen. Schengen is ook geen asielprocedure. Dat regelt gewoon het vrije verkeer van personen in de Unie.”

Moesten de buitengrenzen niet beter bewaakt worden? Met aan de buitengrenzen opvangplaatsen, de zogenaamde hotspots, waar vluchtelingen gescreend worden?

Steven Van Hecke: “Hotspots is een goed gekozen term. Het heeft een positieve connotatie. Men kon het evengoed concentratiekampen noemen, maar dan zonder de negatieve connotatie.”

Waarom kunnen die er niet komen in Griekenland? De trojka van Europese Commissie, ECB en IMF was daar tijdens de eurocrisis fysiek aanwezig. Waarom daar geen Europese ambtenaren naartoe sturen?

Steven Van Hecke: “Ik ben daar wel voor. Men had Griekenland nog meer onder voogdij moeten plaatsen. Dat is de logische consequentie van een economische en monetaire unie. Griekenland heeft alles op zijn beloop gelaten en heeft nooit een infrastructuur opgezet voor de vluchtelingen. Maar het laatste wat de Grieken willen, is dat de Europese Unie dat in hun plaats doet. Er zijn wel praktische vragen: wat als je vluchtelingen met een gewoon transport van Turkije of Afrika massaal naar die zogenaamde hotspots stuurt? Veel oplossingen zijn maar halve oplossingen.”

Wat is dan het antwoord op de crisis?

Steven Van Hecke: “Meer op Europees niveau samenwerken, al is dat gemakkelijker gezegd dan gedaan. Landen als Hongarije dragen nu een zware morele verantwoordelijkheid, maar je kunt ze niet verwijten dat ze aan politiek doen. Iedereen kijkt naar zijn achterban, dat is normaal. Je kunt die landen ook niet alle lasten van de migratiecrisis laten dragen. Ik denk dat de beste oplossing is dat je maatregelen neemt en ze uitsmeert in de tijd. Dat kan alle landen over de streep trekken. Je kunt zeggen: over tien jaar, wanneer zich opnieuw een crisis voordoet, moet er een regeling zijn die vluchtelingen spreidt over de lidstaten. Nu een Europees asielbeleid zomaar opleggen, gaat niet. De opheffing van het bankgeheim is ook geleidelijk gebeurd. Ook nationale beslissingen worden zo opgelegd. Het optrekken van de wettelijke pensioenleeftijd in België vindt pas de volgende legislatuur plaats.”

Nochtans voert Duitsland de druk wel op. Het dreigt ermee de geldkraan dicht te draaien voor landen die niet willen meestappen in het spreidingsplan van vluchtelingen.

Steven Van Hecke: “De Duitse minister van Binnenlandse Zaken, Thomas de Maizière, heeft dat al begin dit jaar gezegd en de N-VA heeft dat discours opgepikt. Ik vind dat op zich geen slecht principe. De Europese Unie hoeft niet te functioneren als een familie. Waarom kan er geen ruil bestaan van diensten en voordelen? Het gaat om politiek. Deals maken is daar een onderdeel van. We mogen het romantische Belgische EU-gevoel niet overschatten. In Nederland is dat gevoel weg, Frankrijk heeft Europa nooit gezien als iets onbaatzuchtigs. Trouwens, geen enkele internationale organisatie werkt zo. Europa is een combinatie van verantwoordelijkheid en solidariteit. De baten en de kosten verschillen van land tot land. België heeft meer baat bij de interne markt dan bij het landbouwbeleid.”

Is het niet zo dat net de nettobetalers in Europa de lasten dragen van asielcrisis?

Steven Van Hecke: “Dat klopt, maar het omgekeerde is niet waar. Er zijn nettobetalers die geen asielzoekers opvangen, zoals Finland. Landen als Griekenland en Bulgarije nemen asielzoekers op, maar zijn netto-ontvangers. Ik vind het trouwens in principe niet verkeerd dat landen uit eigenbelang lid zijn van de Europese Unie. Wat niet betekent dat iedereen elke Europese euro op een apothekersweegschaal legt naar het voorbeeld van Margaret Thatcher.”

Er zijn toch een aantal opt-outs in de Europese Unie: het Verenigd Koninkrijk is geen Schengenland en de Britten en de Denen hebben jaren geleden een uitzondering bekomen voor de sociale regelgeving. Zal de verleiding voor EU-landen niet te groot zijn eruit te halen wat hen echt interesseert en te weigeren wat hen niet interesseert, zoals de opvang van asielzoekers?

Steven Van Hecke: “Het toestaan van uitzonderingen voor het Verenigd Koninkrijk en Denemarken is een gedeelde verantwoordelijkheid van de andere EU-landen. Het was ook nodig om te vermijden dat die landen op andere domeinen op de rem zouden gaan staan. Europa à la carte bestaat al en het werkt. Het kan een oplossing zijn voor de huidige crisis als de Unie er niet met alle landen uitgeraakt. Er zijn tal van beleidsdomeinen waar niet iedereen zich even ver engageert. Het sociale Europa, defensie, de muntunie zijn de meest opvallende voorbeelden. Nieuwe landen zijn in principe op termijn verplicht tot de eurozone toe te treden, maar in de praktijk zijn er heel wat uitzonderingen. Het verbazende is niet dat dit Europa à la carte er al is, en dat het werkt.”

Ontstaan er verschillende breuklijnen in Europa naargelang het thema? Niet enkel tussen noord en zuid, maar ook tussen oost en west?

Steven Van Hecke: “Europa is niet meer volgens de klassiek breuklijnen verdeeld, zoals bij de eurocrisis. Toen stonden de Duitse en de Franse visie tegenover elkaar. Extreemlinks juichte toen Tsipras begin dit jaar aan de macht kwam. Maar datzelfde extreemlinks zwijgt nu wanneer Griekenland zijn verplichtingen ten opzichte van de vluchtelingen niet naleeft. De crisissen in Europa zijn geen klassiek links-rechtsverhaal meer. De gemeenschappelijke noemer is nationalisme en dit kan links en rechts geïnspireerd zijn.”