Is dit een make or break-moment voor Europa? ‘Zonder steun gaat Oekraïne tegen Pasen kopje-onder’

Nu Donald Trump de kant van Rusland gekozen heeft in de Oekraïense oorlog, komen de Europese leiders donderdag bijeen om zich te beraden. Wordt de geopolitieke omwenteling de ultieme stresstest voor de Europese Unie? “Europa heeft nog twee jaar”, aldus Steven Van Hecke, Europaspecialist van de KU Leuven.

De financiële crisis, de eurocrisis, de coronapandemie, de energiecrisis: de jongste decennia heeft de Europese Unie zich doorheen allerlei crisissen gesparteld, en kwam er telkens heelhuids uit. De huidige crisis is zonder weerga: de Amerikaanse president Donald Trump bakt zoete broodjes met zijn Russische ambtsgenoot Vladimir Poetin, en zet daarmee het tachtigjarige bondgenootschap tussen de Verenigde Staten en Europa op de helling. Wordt dit de test te veel voor de Europese Unie?

Allicht krijgen we donderdag al een aanwijzing. Dan beraden de regeringsleiders zich over de weg naar vrede in Oekraïne, zonder garantie evenwel op Amerikaanse rugdekking. Trump schortte zelfs alle militaire hulp aan Oekraïne op. Mogelijk staat Europa er dus alleen voor om Oekraïne militair overeind te houden, en misschien zelfs rechtstreeks de confrontatie met Rusland aan te gaan. Bezorgt dat vooruitzicht knikkende knieën bij de Europese leiders? Of grijpen ze het moment aan om Europa te versterken en werk te maken van een volwaardige Europese defensie? “Die kans was er drie jaar geleden ook al, op de Europese top van Versailles begin maart 2022, kort na de Russische invasie in Oekraïne”, zegt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. “Jens Stoltenberg, de toenmalige secretaris-generaal van de NAVO, was niet eens uitgenodigd. Daarmee wilden de Europeanen aantonen dat ze hun defensie voortaan zelf zouden regelen. De conclusies van die top – meer investeren in defensie, meer militaire samenwerking – kunnen de Europese leiders vandaag gewoon overnemen. Dat maakt het extra pijnlijk. Er zijn drie jaar verloren gegaan.”

Hoe is dat kunnen gebeuren?

STEVEN VAN HECKE. “We hebben ons in slaap laten wiegen door het presidentschap van Joe Biden, een Democraat waarop Europa kon rekenen voor zijn defensie. Onze tweede fout is dat we Oekraïne te weinig gesteund hebben. Daardoor is het land in een zwakkere onderhandelingspositie verzeild geraakt. Dat breekt ons nu zuur op. Want het gaat vandaag niet alleen om veiligheidsgaranties voor Oekraïne, ook over veiligheidsgaranties voor Europa. Daarover wil Donald Trump geen duidelijkheid scheppen. Als die veiligheidsgaranties niet van de VS komen, zullen ze van de Britten en de Fransen moeten komen. Maar kunnen zij die leveren?”

Wat als de Europese leiders het zich gemakkelijk willen maken en Oekraïne laten vallen?

VAN HECKE. “Dan kopen we gewoon tijd, zoals we de voorbije drie jaar gedaan hebben. Europa heeft nog twee jaar. Want ook de intern-Europese klok loopt. Als Marine Le Pen over twee jaar de Franse president wordt, en Europa tegen dan nog geen antwoord op de Russische dreiging heeft, dan mogen we de Europese eensgezindheid vergeten. Kijk ook naar de Amerikaanse electorale kalender, want mogelijks zijn we begonnen aan twaalf jaar trumpisme als de huidige vicepresident J.D. Vance twee keer president wordt.”

Intussen ontpopt de Britse premier Keir Starmer zich als een tegengewicht voor Marine Le Pen.

VAN HECKE. “De Britse premier corrigeert voor een deel de toestand sinds 2016, toen de Britten in een referendum beslisten uit de Europese Unie te stappen. In principe zit Starmer nog vier jaar op post. We mogen blij zijn dat Starmer momenteel de leiderschapsrol inneemt. Want het is nog enkele weken wachten eer Friedrich Merz de Duitse bondskanselier wordt, en ik vrees dat we zoveel tijd niet meer hebben om beslissingen te nemen. Dankzij Starmer is het Kanaal smaller geworden, terwijl onder Trump II de oceaan tussen Europa en de VS breder is geworden. De enige die Trump misschien kan weerhouden om op hetzelfde pad door te gaan, is zijn broodheer: het Amerikaanse bedrijfsleven. Misschien krijgen Amerikaanse bedrijven het lastiger om zaken te doen buiten de VS. Als Trump ook nog verhoogde invoertarieven heft, zal de Amerikaanse inflatie stijgen. Ook dat zou geen goed nieuws zijn voor Trump.”

Hoe zou China naar dit hele schouwspel kijken?

VAN HECKE. “China is de echte winnaar. Het land hoeft niets te doen. Het kijkt gewoon toe hoe het Westen zichzelf in de voet schiet voor het oog van de camera’s, hoe zijn bondgenoot Rusland in ere hersteld wordt, hoe Europa wellicht minder afhankelijk zal willen worden van de VS en zo meer handel zal willen drijven met China. Door Poetin te paaien hoopt het Witte Huis een wig te kunnen drijven tussen China en Rusland. Maar ik denk dat Trump zich schromelijk misrekent.”

Een echt Europees leger, zou het er deze keer van kunnen komen?

VAN HECKE. “De kaarten liggen beter dan ooit. Er is zelfs sprake van een Europese defensie-unie met inbegrip van het Verenigd Koninkrijk en Canada, maar zonder Hongarije. Maar dat wordt een proces van vele jaren, en lost het probleem van Oekraïne niet op. Dat land heeft nu massale financiële en militaire hulp nodig. De VS laat Oekraïne vallen, maar zal Europa het gat willen vullen? Dat wordt de lakmoesproef in de komende dagen en weken. Want meer tijd is er niet. Zonder steun gaat Oekraïne tegen Pasen kopje-onder.”

Sommigen, zoals de Hongaarse premier Viktor Orban, willen dat Europa gaat praten met Rusland.

VAN HECKE. “Een bemiddelaar moet een neutrale partij zijn, en dat is Europa niet meer. Wij hebben Poetin beschuldigd van oorlogsmisdaden. Nu onze kar keren en iemand naar Moskou sturen, gaat niet. Dat zou trouwens niet pakken in Moskou. Je hoort wat de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov zegt: praten met Europa vinden de Russen beneden hun waardigheid. In hun ogen zijn wij quantité négligeable, niet eens waard om mee om de tafel te zitten. Het is ook de manier waarop Trump Europa behandelt.”

Conclusie: zal de eenheid onder de Europese lidstaten – Hongarije en Slowakije buiten beschouwing gelaten – standhouden?

VAN HECKE. “Ik denk het wel, want het is Trump en zijn entourage menens. Zij zien Europa als een echt lastpak. Er is ook een ideologische kant aan dit verhaal. Radicaal rechts is aan de macht in Washington DC. Trump en zijn entourage willen dat radicaal rechts ook aan de macht komt in Europa. Alleen dan zullen ze met Europa willen praten. Daarom moeten de Europeanen nu actie ondernemen. Als de Europese top donderdag mislukt, is het tijd voor een coalition of the willing buiten Hongarije en Slowakije om, en mét het VK, Noorwegen, IJsland en zelfs Canada en Turkije. De spelregels van de coalition of the willing kunnen we vastleggen in een intergouvernementeel verdrag. Iets gelijkaardigs gebeurde al in 2012, tijdens de eurocrisis, toen de lidstaten de coördinatie van hun begrotingsbeleid in handen van de Europese Unie gaven, maar de Britten en de Tsjechen daar niet van wilden weten. De andere lidstaten hebben toen het zogenoemde Fiscal Compact afgesloten, een intergouvernementeel verdrag. Dat heb je vandaag weer nodig, deze keer met niet-EU-lidstaten erbij. Je moet gewoon een beetje creativiteit aan de dag leggen, en de moed om het te doen.”