Hoogleraar Rob de Wijk: ‘Een hoop landen heeft een bloedhekel aan het Westen’

Donald Trump steelt de show, maar Xi Jinping steelt de wereld. De Amerikaanse hegemonie kalft af, China krijgt het voor het zeggen, betoogt de Nederlandse hoogleraar Rob de Wijk in zijn boek De Nieuwe Wereldorde. ‘Als we nog een kans willen maken tegen China, moeten we samenwerken. Een wereldorde is mensenwerk.’

We kunnen het ons moeilijk voorstellen, maar er komt een dag waarop Amerikaanse presidenten amper nog het nieuws halen. “In de toekomst zullen de belangrijkste berichten niet meer uit het Witte Huis komen, maar uit hartje Beijing,” schrijft Rob de Wijk in zijn boek ‘De Nieuwe Wereldorde, hoe China sluipenderwijs de macht overneemt’.

Een verrassing zou dat niet mogen zijn. President Xi Jinping heeft het zelf aangekondigd in 2017, in een toespraak op het congres van de Chinese communistische partij. In 2049, als de Volksrepubliek haar 100^ste verjaardag viert, moet China de leider van de wereld zijn, aldus Xi. “Die toespraak gaat nu al de geschiedenis in als een van de belangrijkste ooit gehouden,” zegt de Wijk, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Leiden, en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies.

Het Westen heeft die toespraak allang vergeten, maar intussen heeft China een flink deel van de weg afgelegd. Het land zorgt voor een derde van de mondiale economische groei. Tegen 2030 zal China de VS ingehaald hebben als grootste economie ter wereld. Als China nu ook nog de technologische race kan winnen, zal het de wereldorde bepalen. Dat heeft de geschiedenis aangetoond, betoogt de Wijk. Het feit dat achtereenvolgens het VK en de VS de westerse liberale wereldorde vorm konden geven, was een direct gevolg van hun technologische dominantie.

Het Westen had het nochtans anders gepland. De Chinese toetreding tot de WTO (Wereldhandelsorganisatie) in 2001 moest het land inkapselen in onze wereldorde. Maar China werd nog protectionistischer, bouwde enorme valutareserves op, en concurreerde met zijn lage lonen miljoenen jobs in het Westen weg. Dat deed de westerse lonen stagneren, wat leidde tot de opkomst van het populisme in Europa en Amerika. Het nationalisme van de populisten sloopt de westerse wereldorde en geeft zo alle ruimte aan China. “Niet zozeer de opkomst van China, maar de opkomst van Trump werd daarmee de belangrijkste bedreiging voor de huidige wereldorde,” schrijft de Wijk.

Zo te zien was het een vergissing om China toe te laten tot de WTO.

ROB DE WIJK: “Het was geen vergissing, het was wensdenken. Als China toetreedt tot de westerse instellingen, wordt dat land zoals wij, dachten wij. Maar dat was niet zo. China denkt en doet wezenlijk anders dan het Westen. Het heeft een ander cultuur, een andere geschiedenis. Het denkt anders na over macht en over zijn positie in de wereld. We hebben dat totaal onderschat.”

Trump probeert China nu klein te krijgen via een handelsoorlog. Zal hij slagen?

DE WIJK: “Dat is de grote vraag. China ligt voor in de vierde industriële revolutie. Het is aan de winnende hand in artificiële intelligentie, supercomputers en supersnel internet of 5G. Wil het Westen deze technologiestrijd alsnog winnen, moet het de handen in elkaar slaan. Het probleem is dat Trump er een bende van maakt. Hij moet ophouden de EU en de Navo te pesten. En ook de Europese lidstaten moeten ophouden met het gesodemieter. Door het populisme en de brexit zijn we alleen nog met onszelf bezig zijn. Als we nog een kans willen maken tegen China, moeten we samenwerken. Meer is het gewoon niet. Een wereldorde is mensenwerk, geen door God gegeven feit. Als we ons uit elkaar laten spelen, dan houdt het gewoon op.”

De Chinezen zijn gewiekst. Ze trekken de Nieuwe Zijderoute door tot in Europa, en hopen zo de Oost-Europese lidstaten los te weken van de EU.

DE WIJK: “De Nieuwe Zijderoute is cruciaal voor de geopolitieke invloed van China, ook in Europa. Het project financiert infrastructuurinvesteringen, een ideale manier voor China om landen aan zich te binden. En wie de infrastructuur aanlegt, stuurt ook de economie. De Nieuwe Zijderoute voorziet drie miljard euro voor de aanleg van een hogesnelheidslijn tussen Boedapest en Belgrado, tegen voorwaarden die zachter zijn dan die van de Wereldbank. Veel belangrijker is de controle door het Chinese staatsbedrijf COSCO over de Griekse haven van Piraeus, het Europese aanlegpunt van de Nieuwe Zijderoute. COSCO wil vanuit Piraeus spoorwegen aanleggen naar Duitsland. Maar het allerbelangrijkste doel van de Nieuwe Zijderoute is de mondiale uitrol van 5G. Dat moet China de overwinning bezorgen in de huidige industriële revolutie.”

Vandaar de oproep van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Michael Pompeo om geen apparatuur te kopen van de Chinese bedrijven Huawei en ZTE.

DE WIJK: “Ik vraag me af of Pompeo gehoor zal krijgen. Want als wij niet in zee gaan met Huawei of ZTE, vertragen we de aanleg van 5G met mogelijk 5 jaar of langer. Dan wordt de voorsprong van China nog groter. Tegelijk zie je lidstaten als Hongarije en Tsjechië dan zeggen: ‘wij doen toch liever zaken met China, want economisch hebben we van dat land meer te verwachten.’ Als de Chinezen vervolgens investeren in die lidstaten, ontstaan daar Chinese belangen, wat China politieke invloed oplevert. Het is een bewuste strategie van China, veel bewuster dan wij denken.”

Merkwaardig toch hoe de Hongaarse premier Viktor Orban regelmatig uithaalt naar de EU – die het goed voorheeft met zijn land – maar wel braafjes aan het handje wil lopen van een autoritaire wereldmacht in wording, die geen moer geeft om de belangen van de Hongaren.

DE WIJK: “Dat komt omdat Orban veel voelt voor het illiberale systeem van China. Daar maakt hij zelfs geen geheim van. Kijk naar de indexen die het democratisch gehalte van de wereld meten, zoals de index van Freedom House: die lopen terug. Dat betekent dat de soft power van China groter wordt, de aantrekkingskracht van het land in politiek en cultureel opzicht. En geef toe: ben je een politiek leider met veel ambitie, en wil je lang aan de macht blijven, dan is het Chinese systeem aantrekkelijker dan het Europese. Omgekeerd is het voor China handig om via dit soort autocraten vaste voet aan de grond te krijgen. “

Intussen begint een aantal landen de prijs te betalen voor hun aanhorigheid aan China en de Nieuwe Zijderoute. Zij zijn in een schuldenval gelopen.

DE WIJK: “Het is echt slim gedaan van de Chinezen. Een Chinees staatsbedrijf kreeg een 99-jarige lease op een haven in Sri Lanka als onderdeel van de kwijtschelding van een lening van 6 miljard dollar die de regering Colombo niet kon terugbetalen. Bovendien mogen Chinese onderzeeërs een containerterminal in Sri Lanka gebruiken. Ook Tonga in de Stille Oceaan kon een lening van 160 miljoen dollar niet terugbetalen. China koppelde de kwijtschelding aan de bouw van een maritieme basis die de Chinese militaire positie ten opzichte van de VS en Australië aanzienlijk zal versterken. Die voorbeelden voeden de weerstand tegen de Nieuwe Zijderoute, maar dat wil niet zeggen dat het project mislukt is. Nogmaals, we mogen ons niet bezondigen aan wensdenken. Heel wat landen zijn nog altijd bereid tot nauwe samenwerking met China.”

Eer China wereldleider wordt, zal het allang bezweken zijn onder zijn economische problemen, aldus critici.

DE WIJK: “Dat kan, en dat zeg ik ook uitdrukkelijk in het boek. Het is niet zeker of China overleeft. Ik verwijs naar de schuldenberg, de vastgoedzeepbel, en de riskante overgang van een industriële samenleving naar een moderne diensteneconomie. Als China instort, wordt dat een gebeurtenis vergelijkbaar met de val van de Berlijnse Muur in 1989, en vervolgens de val van de Sovjetunie. Dan moet het Westen terug naar de tekentafel en zeggen: ‘OK, wat doen we hiermee?’ Veel hangt af van wat er precies zal gebeuren. Ongetwijfeld zal China in een recessie terecht komen. Als de partijleiding blijft zitten, zal ze de instorting compenseren met een nog grotere repressie, of de aandacht afleiden door avonturen in het buitenland. Nu het economisch wat slechter gaat, zie je dat China het nationalisme oppookt om het volk achter de leiders te houden.”

Een populaire redenering is dat de rijker wordende middenklasse in China voor haar democratische rechten zal opkomen en zo het einde van de totalitaire staat zal inluiden

.

DE WIJK: “Dat is dus niet zo. China is nooit democratisch geweest, altijd hiërarchisch. Het oude keizerlijke concept van het Hemelse Mandaat bestaat er nog altijd. Kon de keizer niet voor welvaart en veiligheid zorgen, werd hij vervangen. Vandaag staat in dat geval de positie van de partijleiding op het spel. Nog steeds zijn orde, harmonie, stabiliteit en solidariteit de essentiële kenmerken van de Chinese maatschappij. Dat model gaat terug op de leer van de Chinese wijsgeer Confucius. Centraal staat de groep, en niet het individu, zoals in het westen. Dat is ook de reden waarom de Chinezen het sociaal puntensysteem tolereren. Wie zich goed gedraagt in China, komt bijvoorbeeld in aanmerking voor betere voorwaarden voor leningen of het huren van een appartement. Dat zou je hier in Nederland niet voor mekaar krijgen.

Zelfs de brave Belgen zou dat niet slikken.

DE WIJK: “De Chinezen dus wél. Toch is het land buitengewoon aantrekkelijk voor hooggeschoolde arbeidskrachten of als wetenschappers die zich willen uitleven. China accepteert dat je fouten maakt en projecten mislukken. Het land is één groot, technologisch laboratorium, dat geen regels krijgt opgelegd. Nou, dat is echt een ideale situatie hoor.”

U schrijft in uw boek: ‘China heeft een visie, een plan, een doelstelling.’ Is dat niet de zwakte van het Westen: geen visie, geen plan, geen doelstelling?

DE WIJK: “En het wordt alleen maar erger. Na de val van de Muur hadden we nog een antwoord klaar: een uitbreiding van de Navo en de EU om daarmee de democratie en stabiliteit van Europa te bewaren. Daar zat een visie achter. Die hebben we nu niet meer. We zijn die kwijt geraakt, omdat we gewend zijn aan de welvaart en de veiligheid, en aan de Westerse hegemonie, met de VS als leider. Het machtsverval van de VS is allang bezig, maar tot pakweg vijf jaar geleden kon je daar helemaal niet over praten met de Amerikanen. Hoe diep de ontkenning zat, merkte ik zelf tijdens een gesprek met leden van de verzamelde Amerikaanse inlichtingendiensten in de National Intelligence Council. Een discussie over het Amerikaanse machtsverval was daar gewoon onmogelijk. Ze wilden dat gewoon niet geloven. Intussen zijn de VS wakker geworden, rijkelijk laat.”

Met 1,3 miljard zielen telt India bijna evenveel inwoners als China. Denkt u niet dat grote landen een soort tegenbeweging zullen inzetten tegen de Chinese hegemonie?

DE DIJK: “Natuurlijk, dat gaat gebeuren. Het is niet dat de hele wereld Chinees gaat worden. Daar is China dan weer te klein voor. Je moet China zien als een octopus die via de Nieuwe Zijderoute zijn tentakels zal uitspreiden. Daar tussendoor zal je Westerse en ongebonden landen hebben die eigen coalities vormen, desgevallend anti-Chinees. Een voorbeeld van dat laatste – al mag dat niet hardop gezegd worden – is het Trans-Pacific Partnership, een vrijhandelsverdrag tussen de landen rond de Stille Oceaan. Maar dat neemt niet weg dat de wereld fundamenteel verandert. Het Westerse systeem van internationaal recht en supranationale instellingen zal aan belang inboeten. Een aantal landen zal toetreden tot Chinese instellingen die de WTO, het IMF, de Wereldbank en de Navo zullen uitdagen. Navo-lid Turkije kijkt nu al hoe het zal omgaan met de Shanghai Corporation Organisation. Dat is een veiligheidssamenwerking tussen China, Rusland en een aantal andere landen die moet uitgroeien tot een soort alternatieve Navo.”

China wordt dan misschien wereldleider, maar zal het wel de harten van de mensen winnen? Het Vrijheidsbeeld in New York, de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring: spreken die niet veel meer aan?

DE WIJK: “Dat klopt, maar niet in de hele wereld. Een hele hoop Aziatische landen hebben gewoon andere opvattingen. Waarden als vrijheid, democratie en individualiteit worden niet universeel gedragen, zelfs niet de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. China en de Aziatische landen zijn collectiever ingesteld, en zij worden belangrijker in de wereld. Dat betekent dat we naar conflicterende waardensystemen gaan.”

China moeit zich niet met de lokale politiek. Allicht zullen daarom veel landen de Chinese hegemonie verkiezen boven de Amerikaanse.

DE WIJK: “Een aantal landen zal echt blij zijn dat er een einde komt aan het Amerikaanse en Europese interventionisme. Als oude koloniale machten zijn we imperialistisch in hun ogen. En nu komt een nieuwe macht op die hen accepteert zoals ze zijn. Onderschat niet hoe wijd verbreid de antiwesterse gevoelens zijn in de wereld. Een hoop land heeft een bloedhekel aan het Westen.”

Komt dat alleen door het kolonialisme van weleer?

DE WIJK: “Wij vinden het normaal om overal in de wereld te interveniëren. Stel dat China ooit had geïntervenieerd in Noord-Ierland om daar de vrede af te dwingen, dan hadden we toch vreemd opgekeken? Maar we kijken niet vreemd op als we dat zelf doen in Azië of Afrika. Nog nooit is een Aziatisch of Afrikaans land tussengekomen in een westers land. Wij zijn moralistisch. Wij hebben de overtuiging dat we weten wat goed is voor de rest van de wereld. Nou, een hoop landen vindt het heel prettig om daarvan verlost te zijn.”

Misschien heeft het ook te maken met de toegenomen welvaart en zelfbewustzijn in grote delen van de wereld. Van die betweterige nonkel, de VS, en die ouwe tante, Europa, moeten ze niet meer hebben.

DE WIJK: “En China stelt geen eisen. Die eisen stellen ze pas wanneer het te laat is. Wanneer je de investeringen en bijhorende lening aanvaard hebt, en zo in de houdgreep van China vastzit.”

Zit daar niet de kiem van het toekomstige verzet tegen China, en misschien wel van de neergang van de Chinese hegemonie?

DE WIJK: “Dat kan. Maar tegen dan schrijf ik daar een nieuw boek over.”