Historicus Timothy Garton Ash: ‘In Oekraïne ziet Europa zijn akelige verleden terug’

Het verlangen om oorlogen, dictaturen en andere nachtmerries uit de vorige eeuw definitief achter zich te laten, hield de Europese droom lange tijd intact, aldus Timothy Garton Ash in zijn nieuwste boek. Nu de nachtmerries enkel nog voortleven in de geschiedenisboeken, staat de Europese eendracht voor een test. “Europe is a work of persuasion.”

In zijn nieuwste boek neemt de vermaarde Britse historicus Timothy Garton Ash de lezer mee op een verkenning door de Europese naoorlogse geschiedenis, overvloedig gestoffeerd met anekdotes en herinneringen van zijn vele reizen door het oude continent. Maar zoals het een Oxford-hoogleraar betaamt, is die wandeltocht doordrongen van enkele lessen. De belangrijkste komt aan het begin van het boek: “Persoonlijke herinneringen, om te beginnen de hel op aarde die de Europeanen voor zichzelf geschapen hebben, behoren tot sterkste drijvende krachten van alles wat Europa sinds 1945 heeft gedaan en is geworden.” Oorlogen, communistische en fascistische dictaturen, economisch en politiek verval: aan nachtmerries had Europa in de vorige eeuw geen gebrek, aldus Ash. Maar er was een betere toekomst, “een toekomst die Europa heette”.

De ongelijke verdeling van aandacht en respect is even belangrijk als de ongelijke verdeling van inkomen en vermogen

Vandaag is die betere toekomst realiteit geworden en dreigt Europa zonder drijfkracht te vallen. “De ellende begint zodra je in het beloofde land aankomt”, schrijft Ash. “In het tweede decennium van de 21ste eeuw hadden we voor het eerst een generatie Europeanen die hun hele leven niets anders hadden gekend dan een vredig en vrij Europa dat voornamelijk uit liberale democratieën bestond. Het is niet zo gek dat ze dat min of meer voor lief namen.” Intussen heeft de Russische president Vladimir Poetin de vanzelfsprekendheid van het vredige en vrije Europa aan diggelen geschoten. Wat Garton Ash doet besluiten: “Het oude normaal van naties en rijken waarvoor het doel alle middelen heiligt, is nooit verdwenen, zeker niet uit het hoofd van Vladimir Poetin.”

U zegt het goed: uit het hoofd van Vladimir Poetin. Het is niet dat Poetin door ‘het oude normaal van naties en rijken’ gedwongen is geweest Oekraïne binnen te vallen. Is de zogenoemde terugkeer van de geopolitiek geen voorwendsel om persoonlijke verantwoordelijkheid van staatsleiders te verhullen? Ze hebben altijd een keuze.

TIMOTHY GARTON ASH. “Natuurlijk hebben ze een keuze. Maar je vergeet dat voor iemand als Vladimir Poetin het Russische bruto binnenlands product niet het enige is wat telt. De kracht, de grootsheid en het internationale respect voor zijn land zijn voor hem belangrijker. Net zoals voor veel mensen in onze westerse samenlevingen cultuur en identiteit even belangrijk zijn als economie. Dat is de grote les van het populisme. De liberale elite in de metropolen negeerde de zorgen van de minder bemiddelde delen van de samenleving. In het boek noem ik het de ongelijke verdeling van aandacht en respect. Die is even belangrijk als de ongelijke verdeling van inkomen en vermogen.”

President Macron moet de Fransen niet beleren, maar overtuigen van de noodzaak van een pensioenhervorming. Een leider moet zijn volk meekrijgen

Laat ons een ander voorbeeld nemen: de Franse president Emmanuel Macron. Hij kiest voor de redding van de Franse pensioenen, ondanks massaal volksprotest. Wordt de Europese geschiedenis gedreven door de wil van het volk of door verantwoordelijke leiders?

GARTON ASH. “Ik ben ouderwets genoeg om te denken dat mensen het best voor zichzelf kunnen beoordelen wat goed of slecht is. President Macron daarentegen doet niet alleen neerbuigend tegenover zijn onderdanen, hij beweert het ook beter te weten. Dat getuigt niet meteen van een ideale liberale democratie, niet?”

En intussen mag het Franse pensioenstelsel rustig in elkaar stuiken?

GARTON ASH. “President Macron moet de Fransen niet beleren, maar overtuigen. In dit geval: overtuigen van de noodzaak van een pensioenhervorming. Een leider moet zijn volk meekrijgen. Het doet me denken aan de jaren negentig en 2000. Toen dachten liberale internationalisten zoals ik dat we in een voortreffelijke tijd leefden. We waren echter zo gefocust op de andere helft van de wereld dat we onze rug keerden naar de andere helft van onze eigen samenleving. Liberale internationalisten hadden de juiste ideeën over Europa, over de internationale gemeenschap, de klimaatopwarming en de armoede in de rest van de wereld. Maar we keken niet naar het verarmde, postindustriële Noord-Engeland en Noord-Frankrijk, of het rurale Polen. Daar leefden mensen in de overtuiging dat de globalisering voor hen niet werkte.”

Dat neemt niet weg dat individuele lidstaten niet opgewassen zijn tegen grensoverschrijdende problemen als de klimaatopwarming, pandemieën en migratie. Is dat geen overtuigend argument voor Europese samenwerking, zelfs voor wie geen liberale internationalist is?

GARTON ASH. “Wel, als die samenwerking neerkomt op een Fort Europa, dan hoeft het voor mij niet. Kijk naar Ceuta, de Spaanse enclave aan de Afrikaanse Noordkust. Om migranten buiten te houden is het omringd door een dubbel grenshek, compleet met zoeklichten, camera’s, troepen en honden. Ik dacht dat de Europese Unie stond voor universalisme en de waarden van de Verlichting. Als leven en dood worden bepaald door de kant van het hek waar je neervalt, waar staat Europa dan met zijn waarden?

“Nu, jouw argument bevat een duidelijke logica: grensoverschrijdende problemen vragen om samenwerking. Maar in de praktijk is het vaak net omgekeerd. Kijk naar de vluchtelingencrisis van 2015. De lidstaten reageerden met het afsluiten van hun grenzen. Ook in de eerste fase van de coronapandemie gingen de grenzen op slot. Europe is a work of persuasion. Onze politici moeten veel meer uitleggen dat een aantal problemen de kracht van individuele landen te boven gaat. In België en Nederland begrijpen mensen dat, in veel andere Europese landen een stuk minder. Het is de verklaring voor de brexit. De Britten dachten dat ze de problemen in hun eentje beter konden oplossen.”

De brexit toonde aan dat de Europese Unie niet onomkeerbaar is. Heeft dat de unie niet fundamenteel verzwakt?

GARTON ASH. “Het is te vroeg om dat te zeggen. Maar het kan niet anders dan dat verlies van een grote lidstaat de unie heeft verzwakt. In haar kern was de Europese Unie een ménage à trois met Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. De andere lidstaten vonden altijd wel een partner in een van die drie zwaargewichten, zodat het geheel bleef draaien. De vraag is nu: wat gebeurt er als het met Verenigd Koninkrijk beter begint te gaan dan met de Europese Unie? Dan zullen ook landen als Polen zich afvragen of ze niet beter uit de Europese Unie stappen. We zullen het moeten zien. Uiteraard wil ik dat het goed gaat met het Verenigd Koninkrijk. Het is mijn vaderland. Maar ik wil dat het nog beter gaat met de Europese Unie. Zij moet vooropliggen in de competitie.”

Ziet u uw vaderland ooit terugkeren naar de Europese Unie?

GARTON ASH. “Ja, tenminste als de Europese Unie tegen pakweg 2033 de competitie met het Verenigd Koninkrijk op een overweldigende manier heeft gewonnen. Eén ding is duidelijk: bij de Britten is de brexitzeepbel gebarsten. In opiniepeilingen erkent een duidelijke meerderheid van de Britten dat de brexit een vergissing was. Als EU-lid had het Verenigd Koninkrijk alles wat het wenste, zoals de vrije toegang tot de Europese vrije markt, en mocht het afstand doen van hetgeen het niet wenste, zoals de euro en het Verdrag van Schengen (dat het vrije verkeer van personen mogelijk maakt, nvdr). Zo’n mooi aanbod zal de Europese Unie in 2033 niet meer op tafel leggen. Net daarom zal de aantrekkelijkheid van de Europese Unie overweldigend moeten zijn om de Britten terug naar de Europese Unie te lokken. Maar als historicus reken ik daar niet op.”

Waar mogen we dan wel op rekenen? Op een sterker Europa? Vandaag onderwerpt de Europese Unie grote multinationals aan miljardenboetes en sluit ze vrijhandelsakkoorden af met derde landen. Mag het nog meer zijn?

GARTON ASH. “Europa koopt via de European Peace Facility (het veiligheids- en conflictpreventiefonds van de Europese Unie, nvdr) wapens en munitie voor Oekraïne. Daarmee wint de Europese Unie aan hard power, en dat is goed. Je verdedigt je belangen en je waarden niet alleen met soft power en economic power. Je hebt ook de derde dimensie van macht nodig. Los daarvan: moeten we naar meer of minder Europa? Er is geen simpel antwoord. Misschien moet Europa sommige dingen wat meer doen, en andere dingen wat minder.

Grensoverschrijdende problemen vragen om samenwerking. Maar in de praktijk is het vaak net omgekeerd

“Mijn boek bevat een hoofdstuk over de historische verbondenheid van Europa met Rome. In 800 werd Karel de Grote in Rome door de paus tot keizer gekroond. Daarna spreken we niet toevallig over het Heilig Roomse Rijk, dat het duizend jaar heeft volgehouden. En toen in 1957 de Europese Economische Gemeenschap, de voorloper van de Europese Unie, werd opgericht, gebeurde dat uiteraard ook in Rome. Al tweeduizend jaar zoekt Europa naar een synthese tussen meer en minder Rome, of tussen eenheid en diversiteit. Drijf je de eenheid te hard door, dan krijg je een tegenreactie. Laat je te veel diversiteit toe, dan beginnen Europeanen onder elkaar te vechten. Het fundamentele antwoord op jouw vraag is dus: een sterker Europa is goed zolang daarmee het evenwicht tussen eenheid en diversiteit gediend is. Samen zijn we sterker, maar te veel controle doet ons wegvluchten uit Rome.”

Komen we al niet een heel eind ver als Europa voor meer welvaart zou zorgen voor iedereen?

GARTON ASH. “Je hebt gelijk. Onlangs had ik als onderdeel van een project nauw contact met een groep jonge Europeanen. Wat in de gesprekken kwam bovendrijven, zijn de enorme verschillen tussen de lidstaten op het domein van de welvaartsstaat. Duitsland en Griekenland zijn allebei eurolanden, maar als welvaartsstaat zijn het compleet gescheiden werelden. Europa zou heel wat legitimiteit winnen door maatregelen als een Europees minimumloon door te voeren. Het is zoals de Nike-slogan zegt: Just do it.”

Deze jonge generatie heeft geen oorlog gekend, maar weet blijkbaar wel waar Europa voor moet staan. Is er dan toch nog hoop voor de Europese eendracht?

GARTON ASH. “Ja en nee. In 1945 kende elke Europeaan de oorlog door persoonlijke ervaring. Het gaf Europa een krachtige interne impuls. Ook vandaag is er geen gebrek aan grote bedreigingen, denk aan de klimaatopwarming en de opgang van onvriendelijke supermachten als China. Maar voor veel Europeanen liggen die problemen ver van hun bed. Dat ligt anders voor de oorlog in Oekraïne. Het is geen toeval dat de Europeanen de Oekraïense vluchtelingen met open armen ontvangen hebben. Mensen die aan bombardementen proberen te ontsnappen: voor ons voelt het aan als 1940. In Oekraïne ziet Europa zijn akelige verleden terug. Hopelijk geeft dat een nieuwe kracht aan het Europese project.”