Het Westen zet de rijke vrienden van Poetin voor het blok

Het Westen probeert de rijke Russische medestanders van Vladimir Poetin te treffen waar het pijn doet: in hun portemonnee. Hun tegoeden worden bevroren, of toch dat deel dat niet in belastingparadijzen verstopt zit. Dat leidt tot een nooit geziene batterij maatregelen, waarvan de afloop voorlopig uiterst onzeker is.

Als reactie op de Russische inval in Oekraïne publiceerde de Europese Commissie een lijst van Poetin-getrouwe gezagsdragers en oligarchen, van wie de tegoeden in Europa worden bevroren (zie kader Wie bezit wat?). Ook de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk publiceerden hun lijst.

“Dit is de meest vernietigende aanval op de financiën van het Poetin-regime die ik ooit gezien heb”, reageert hoogleraar economie en Ruslandkenner Koen Schoors (UGent). “Dit kan het economische establishment ernstig destabiliseren. De oligarchen hebben nu de keuze. Ofwel Poetin afzweren en hun tegoeden in het Westen beschermen, maar dan moeten ze weg uit Rusland. Ofwel trouw blijven aan het regime en teren op hun kwijnende Russische reserves.”

Poetin staat zelf ook op de lijst. Zijn vermogen wordt geschat op 120 tot 180 miljard euro. Het zogenaamde ‘Poetinpaleis’, het gigantische landgoed aan de Zwarte Zee ter waarde van 1 miljard euro, staat dan nog op naam van bevriende zakenlui.

Wankele basis

Het Westen wil Poetins politiek-financiële draagvlak ondermijnen. Doelgerichte slimme sancties hebben meer effect dan een algemene economische boycot, erkent Cind Du Bois, hoogleraar economie aan de Koninklijke Militaire School. “Ze werken echter minder bij autocratische regimes, zoals dat van Poetin. Kritiek op de politieke top wordt er immers in de kiem gesmoord.”

Koen Schoors wijst erop dat de sancties niet alleen het vermogen van de oligarchen bevriezen, maar ook de tegoeden van hun ondernemingen. “Veel winst wordt gemaakt in en met het Westen. Nu moeten ze zich terugplooien op de thuismarkt en enkele bondgenoten. Dat is een wankele basis om rendement te halen. De oligarchen verliezen de bron van hun inkomsten. Het Westen trekt een financieel-economisch ijzeren gordijn op tegen Rusland.”

Ook de gewone Russen kunnen niet aan hun spaargeld en zullen hun baan verliezen, nu veel buitenlandse investeerders vertrekken, terwijl de staat verarmt. Het draagvlak voor de strijd tegen Oekraïne kan wegsmelten als de bodybags aankomen. Schoors: “Ook de steun van de kliek rond Poetin kan wegebben als ze financieel droogvalt. De geschiedenis leert dat een autocratie zonder steun in een vingerknip kan verdwijnen. Het is ook mogelijk dat Poetin de strijd eerst nog laat escaleren.”

Geen onteigening

Olivier Dorgans, advocaat sanctierecht van de Franse poot van het kantoor Ashurst, is voorzichtig. “De meeste oligarchen kunnen tegen een stootje”, weet hij. “Ze hebben zich hierop voorbereid.” Ze verkochten bijvoorbeeld al bedrijven. Andere activa hebben ze ondergebracht bij vertrouwelingen en in schimmige vennootschapsstructuren. Dorgans: “De autoriteiten moeten aantonen welke personen achter die rekeningen staan om ze te treffen. Begin er maar aan. Ik voorspel een rist van processen. Ons kantoor besloot voorlopig niet op te treden in die sanctieronde. Ik verneem wel dat sommige Russen hun weg vinden naar Brussel en Antwerpen.”

De eigenaars van in beslag genomen tegoeden kunnen zich ook verzetten bij het Europees Hof van Justitie. Dat kan succes hebben in het geval van procedurefouten of als bijvoorbeeld het recht op verdediging of eigendom werd geschonden. Kan een oligarch opwerpen dat hij onterecht op de lijst staat? “De lijst lijkt wel het resultaat van nattevingerwerk”, merkt hoogleraar internationaal recht Jan Wouters op (KU Leuven). “Er moest snel beslist worden. Het Hof laat veel beleidsruimte bij dat soort sancties. Het eigendomsrecht wordt ook slechts beperkt geschonden, omdat de bevriezing tijdelijk is. Het is geen onteigening.”

Belastingparadijzen

De helft van de Russische rijkdom is verborgen in belastingparadijzen, berekende de Franse econoom Gabriel Zucman in 2017. Daar kan moeilijk beslag op worden gelegd. “Russen kunnen zich daar inderdaad nog verbergen”, erkent Anton van Zantbeek van het fiscale advocatenkantoor Rivus. “Maar de belastingparadijzen kunnen die geheime structuren niet in stand houden. Het worden paria’s, die door de rest van de wereld financieel worden geïsoleerd.”

Van Zantbeek verwijst naar Zwitserland, waar hij een kantoor heeft. Die voormalige vrijhaven voor zwart en vuil geld voert nu de financiële sancties op tegen Russische bedrijven en personen. Dat was bij de vorige sanctieronde niet het geval. Er staat 8 miljard euro Russisch kapitaal op Zwitserse rekeningen. Ook transacties van Russische bedrijven worden geviseerd: 80 procent van de Russische handel van grondstoffen verloopt via Zwitserse banken. “Veel Russen rekenden op Zwitserland als veilige haven”, weet Van Zantbeek. “Ze zijn eraan voor de moeite. A propos: de Zwitserse bankiers weten van elke cent op hun rekeningen wie de uiteindelijke eigenaar is.”

Volgens Schoors geeft de ommezwaai van Zwitserland een fundamentele trend aan. “De Amerikaanse en Europese overheden beseffen welk financieel monster ze hebben toegelaten. Nu zijn ze bereid verregaand op te treden tegen constructies die als enig doel hebben geld te verbergen. Ik verwacht dat dit ooit leidt tot een internationaal vermogensregister, dat ook de fiscus kan consulteren. Maar dat zal de nodige tijd vragen.”

Wie bezit wat?

Alexey Mordashov

De topman van de staalgroep Severstal heeft een geschat vermogen van 27 miljard euro. Hij is ook aandeelhouder van Poetins huisbankier Rossiya Bank en heeft een derde van de reisorganisatie TUI Travel in handen. Zijn 142 meter lange jacht Nord, met een prijskaartje van een half miljard dollar, dobbert op de Indische Oceaan ( foto). Het kleinere Lady M. (50 miljoen euro) werd door de autoriteiten aan de ketting gelegd voor de Italiaanse kust. Beide zijn geregistreerd op de Kaaimaneilanden. Zijn jet Bombardier (55 miljoen euro) werd laatst gezien in de Seychellen. De voorbije jaren heeft Mordashov een deel van zijn vermogen ondergebracht in vehikels van zijn vrouw en zijn kinderen.

Vladimir Potanin

Vergaarde zijn geschatte vermogen van 23 miljard euro als spilfiguur in de privatiseringsgolf van Russische staatsbedrijven. Hij bouwde toen zijn grondstoffen- en vastgoedconglomeraat Interros op. Hij investeerde 2 miljard euro in een skioord in Sotsji, waar later de Olympische Winterspelen werden georganiseerd. Zijn jacht Nirvana voer na de crisis naar de Malediven. Hij zou vastgoed bezitten in Londen, New York en Zuid-Frankrijk.

Alisher Usmanov

Het vermogen van de grootaandeelhouder van het staalbedrijf Metalloinvest wordt geschat op 18 miljard euro. Hij heeft landgoederen in het Verenigd Koninkrijk ter waarde van een kwart miljard euro. Voorts heeft hij huizen in Lausanne, München, Monaco en Sardinië. Twee jaar geleden verkocht hij zijn aandeel in de voetbalclub Arsenal voor 700 miljoen dollar. Usmanov is ook eigenaar van Dilbar, een van de grootste jachten ter wereld (550 miljoen euro, foto), geregistreerd op de Kaaimaneilanden. Het werd vorige week aan de ketting gelegd in Hamburg. Zijn private jet, een Airbus A340, staat geregistreerd op het eiland Man en zou nu ondergebracht zijn in Oezbekistan.

Gennady Timchenko

Hij verkreeg in 1991 van zijn vriend Vladimir Poetin een exportlicentie voor petroleum. Die lag aan de basis van de petroleummaatschappij Gunvor, met een belangrijke vestiging in Antwerpen. De aandelen zijn intussen verkocht. Zijn vermogen wordt geschat op 17,5 miljard euro. Hij is ook aandeelhouder van de gasproducent Novatek. Timchenko beheert via zijn familie zijn ondernemingen, waaronder vastgoedbedrijven in Europa, met onder meer twee hotels in Frankrijk en een landgoed in Genéve. Zijn jacht Lena (60 miljoen euro) is aangemeerd in Sanremo.

Mikhail Fridman

De mede-eigenaar van Alfa Bank, de op één na grootste privébank in Rusland, werd onlangs de toegang ontzegd tot de Londense hoofdzetel van de investeringsgroep L1, waarvan hij de helft van de aandelen bezit. In 2013 werd Alfa ondergebracht onder een holding in Luxemburg. Fridmans vermogen wordt geschat op 11,5 miljard euro. Hij kocht het Athlone House-landgoed in Londen voor 100 miljoen euro (foto). Zijn zakenpartner in beide bedrijven is Petr Aven (5 miljard euro vermogen, en ook op de lijst). Hij verzamelt op zijn monumentale landgoed in Surrey moderne kunst.

Andrei Skoch

De mede-eigenaar van Metelloinvest heeft een vermogen van 6,5 miljard euro. Hij is via een familieholding op de Kaaimaneilanden eigenaar van het jacht Madame Gu (145 miljoen euro). Hij heeft een Airbus A319 als privéjet. Via zijn familie heeft hij vastgoed in Londen en aan de Côte d’Azur.

Igor Sechin

De CEO van de Russische oliegigant Rosneft is een intrigerende figuur. Hij behoorde lange tijd tot de politieke staf van Poetin en wordt beschouwd als de op één na machtigste man van Rusland. Hij is de spil van de siloviki, de groep van gewezen geheime agenten van de FSB rond Poetin. Zijn bijnaam luidt ‘Darth Vader’. Hij heeft een landgoed ter waarde van 55 miljoen euro in Moskou en naar verluidt ook een in Zweden. Zijn jacht Amore Vero (90 miljoen dollar) werd vorige week in Zuid-Frankrijk in beslag genomen. De schattingen over zijn vermogen lopen op tot 2 miljard euro.

Op de lijst prijken ook nog Alexander Ponomarenko (TPS Avia, 3 miljard euro vermogen, vastgoed in Londen), Arkady Rotenberg (bouwbedrijf SGM, 3 miljard euro), Mikhail Gutseriev (holding Safmar Group, 1,9 miljard euro waard), de Yuri Kovalchuk (Rossiya Bank, 1,5 miljard), Nikolay Tokarev (Transneft, 1 miljard euro) en Leonid Simanovsky (aandeelhouder gasproducent Novatek, 1 miljard euro, vastgoed in Letland en Kroatië).

De bedragen en vermogensbestanddelen zijn gebaseerd op publicaties in de internationale pers met als referentiejaar 2021, dus voor de impact van de sancties