Energie-expert Jilles van den Beukel waarschuwt voor chaotische transitie: ‘De pastoors halen het van de pragmatici’

Als de wereld de opwarming wil beperken tot 2 graden, is op de lange termijn amper nog plaats voor fossiele brandstoffen. Maar tot de energietransitie op poten staat, blijven olie en gas een hoofdrol spelen in een betaalbare energiebevoorrading, ook in Europa. “Door de stiefmoederlijke behandeling van fossiel riskeren we een chaotische energietransitie met volatiele en hoge energieprijzen. Het Europese energie- en klimaatbeleid moet pragmatischer”, vindt de Nederlandse energie-expert Jilles van den Beukel.

Als de Nederlandse media een antwoord zoeken op prangende energievragen, kloppen ze graag aan bij Jilles van den Beukel, die 25 jaar voor Shell heeft gewerkt en als geofysicus olie- en gasvelden ontwikkelde. Vandaag is Jilles van den Beukel als energie-expert verbonden aan de denktank The Hague Center of Strategic Studies. Onlangs publiceerde hij samen met collega Lucia van Geuns nog een uitgebreid rapport over de toekomst van het fossiele-energiesysteem in een wereld die op zoek is naar een duurzame energiebevoorrading om de opwarming te beperken tot 1,5 of maximaal 2 graden, zoals in 2015 op de klimaatconferentie van Parijs is afgesproken.

Klimaatconferentie van Dubai

Deze week maakt de wereld op de klimaatconferentie in Dubai een stand van zaken op. Het slechte nieuws is dat het beperken van de opwarming tot 1,5 graden niet langer realistisch is. “Maar het goede nieuws is dat de oude ‘we doen niets’-scenario’s, die naar een opwarming van 3 graden of meer leiden, ook niet meer op tafel liggen. Toch lijken de wereldwijde inspanningen voor het klimaat pas in het volgende decennium te versnellen, wanneer de eerste kantelpunten al bereikt zijn. Er wacht ons dus een uitgestelde en relatief chaotische overgangsfase”, zegt Jilles van den Beukel.

Ook de Europese energievoorziening dreigt de volgende jaren regelmatig wanordelijk te verlopen. “De Europese Unie streeft naar een snelle energietransitie. Prima. Een snelle energietransitie is goed voor het klimaat, goed voor de betaalbaarheid en goed voor onze energie-onafhankelijkheid. Ik begrijp dat mensen zeggen dat fossiel niet goed aanvoelt en dat we er zo snel mogelijk vanaf moeten”, verklaart Van den Beukel. “Dat is echter een gevaarlijke keuze zolang we in Europa heel veel fossiele energie consumeren en heel weinig fossiele energie produceren. De volgende twintig jaar blijven we heel kwetsbaar in onze energiebevoorrading, die nu nog voor 80 procent afhankelijk is van fossiele brandstoffen. Tot 2035 zullen olie en gas nog een essentiële rol spelen in de Europese energievoorziening. De EU dekt zich onvoldoende in tegen de gevaren van een grote importafhankelijkheid van olie en gas. We zouden de productie van olie en gas in Europa in stand moeten houden, maar we steken de kop in het zand. Zonder bijsturing van het beleid, lopen we in Europa het risico op een chaotische energietransitie de eerstkomende 20 jaar. Vorig jaar is de EU tijdens de energiecrisis heel hard met de neus op de feiten gedrukt.”

Tot 2035 zullen olie en gas nog een cruciale rol spelen in onze energievoorziening, maar de EU houdt daar te weinig rekening mee.

Was die energiecrisis een accident de parcours, of was ze symptomatisch voor wat ons de volgende tien tot vijftien jaar te wachten staat?

JILLES VAN DEN BEUKEL. “Dankzij de energietransitie zou een dalende vraag naar fossiele brandstoffen zorgen voor lagere olie- en gasprijzen. Dat zien we voorlopig niet. De westerse olie- en gasindustrie investeert relatief weinig in nieuwe productiecapaciteit van fossiele brandstoffen. Als Wall Street er bij de westerse oliebedrijven op aandringt de investeringen te beperken, dan vinden de OPEC-leden zich ook in die strategie om de productie te beperken en de inkomsten te maximaliseren. Uiteindelijk is de consument de dupe van dat beleid. Politici liggen niet wakker van schaarste aan fossiele brandstoffen, omdat fossiel zo’n slecht imago heeft. Tot de aardgasprijzen, zoals vorig jaar, te hoog oplopen en het beleid fossiel moet subsidiëren. Dat is toch het laatste wat je wilt? Dure fossiele energie dreigt het draagvlak voor de energietransitie te ondermijnen. We hebben nog twintig jaar nodig om een duurzaam energiesysteem te bouwen. Ga intussen een beetje pragmatisch met fossiel, om als dat nodig is voor de goede zaak. Maar de dominees hebben het gewonnen hebben van de koopmannen, zoals we in Nederland zeggen. In België zou je zeggen dat de pastoors het gehaald hebben van de pragmatici. We lopen het risico dat draagvlak voor de energietransitie sneller kwijt te raken dan we het nieuwe systeem kunnen bouwen.”

Wat kunnen we doen om het risico op een chaotisch energietransitie te verminderen?

VAN DEN BEUKEL. “Voer de noodzakelijke strijd tegen fossiel aan de vraagkant in plaats van langs de aanbodkant. Verhoog de prijs van fossiel via hogere koolstofprijzen of andere belastingen. De opbrengst van een vraagbeleid hou je als samenleving voor jezelf, terwijl je de factuur van aanbodtekorten aan buitenlandse leveranciers betaalt. Ik zie dus de rationale niet om het functioneren van westerse oliebedrijven onmogelijk te maken. De uitstoot van broeikasgassen belasten werkt beter dan het belemmeren van productie met een relatief lage koolstofvoetafdruk. In Europa produceren we fossiele brandstoffen op een relatief schone manier met relatief lage emissies in vergelijking met de rest van de wereld.”

Het Internationaal Energie Agentschap verwacht dat de mondiale vraag naar fossiele brandstoffen nog dit decennium een piek bereikt. U plaatst vraagtekens achter dat scenario.

VAN DEN BEUKEL. “In een net-zero-scenario, waarbij de uitstoot van broeikasgassen snel daalt en de opwarming beperkt blijft tot 1,5 graden, kan de vraag naar fossiele brandstoffen tegen 2030 met 20 tot 30 procent daalt. Dat scenario is helaas niet realistisch. De olie- en gasindustrie neemt dat scenario ook niet ernstig. Dat scenario is enkel haalbaar, als de wereld geregeerd zou worden door economen met een langetermijnvisie. De harde realiteit is dat de wereld wordt geregeerd door politici, die ook belangen op de korte termijn hebben, niet alleen op het gebied van klimaat. Ze willen hun kiezers ook betaalbare energie garanderen. Dat leidt ertoe dat de Amerikaanse president, Joe Biden, zich bekommert om klimaatverandering en tegelijk de Amerikaanse schalieolie- industrie vraagt meer te produceren. Het laatste waarop Biden zit te wachten, zijn hoge benzineprijzen in het komende verkiezingsjaar.

Een netzero-scenario is helaas niet realistisch, en de fossiele industrie neemt dat ook niet ernstig

“De oliebedrijven houden wel rekening met het bestaande klimaatbeleid, dat de opwarming beperkt tot ongeveer 2 graden. Dat impliceert dat de vraag naar fossiele brandstoffen nog 10 jaar op een plateau zal kamperen. De sector houdt ook rekening met extra klimaatinspanningen die voor een lichte, maar geen dramatische daling van de vraag kunnen zorgen. In de feiten zie je ook geen snelle daling van de vraag. Kunnen we dan van olie- en gasbedrijven verlangen dat ze vasthouden aan een scenario van 1,5 graden en dat ze de productie snel verlagen? Als je helemaal niet investeert in productiecapaciteit, dan zal de productie met ongeveer 6 of 8 procent per jaar dalen. Het aanbod van fossiele brandstoffen zal dan sneller dalen dan de vraag, met als resultaat een hoger risico op hogere prijzen en tekorten. Als we in het Westen niet meer investeren, dan maken we ons in een hoog tempo heel afhankelijk van de OPEC-landen en Rusland. Zij kunnen nog veel aan Europa verdienen. Dat willen we toch niet?”

Een pleidooi voor het behoud van de productiecapaciteit van fossiele brandstoffen in Europa, dat klinkt als vloeken in de Europese klimaatkerk.

VAN DEN BEUKEL. “De vraag naar fossiele brandstoffen zal in Europa snel dalen, maar het zou verstandig zijn de helft van ons verbruik hier te produceren. Op dit ogenblik is Noorwegen het enige land in Europa waar fossiel nog enigszins geaccepteerd wordt. Dat mag verbazen, want ook Noorwegen is zich zeer bewust van klimaatveranderingen. Het land voert bijvoorbeeld op het gebied van elektrische auto’s een heel vooruitstrevend beleid. De gasproductie in Noorwegen is in elk geval van essentieel belang voor de energiebevoorrading van de EU.”

U pleit er ook voor dat Europa voor de invoer van vloeibaar aardgas (lng) langetermijncontracten afsluit met bijvoorbeeld Qatar. Staat dat niet haaks op de klimaatstrategie van de EU?

VAN DEN BEUKEL. “Je moet het aandeel langetermijncontracten beperkt houden, maar deze contracten zijn een goede zaak voor de betaalbaarheid en de leveringszekerheid van aardgas. De lng-markt is een markt met een beperkt aantal aanbieders en afnemers. Sommige van die afnemers, met name China, leggen heel veel langetermijncontracten vast. Dat heeft China vorig jaar geen windeieren gelegd, want de Chinese partijen konden dat lng duur doorverkopen aan Europa. Tien jaar geleden zat Europa nog in een luxepositie als het om lng ging. Als de prijs hoog was, dan konden we in onze elektriciteitsproductie switchen naar steenkool en nucleair. Die opties zijn grotendeels geschrapt én we zijn het Russische gas grotendeels kwijt. We zijn dus afhankelijk geworden van lng en dat verzwakt onze onderhandelingspositie, zeker als de markt krap wordt. Vorig jaar heeft Europa 600 miljard euro betaald aan buitenlandse aardgasleveranciers. Tel daarbij de steunpakketten voor de lagere inkomens of bedrijven die op omvallen stonden, en je komt op een totaalfactuur van 1.000 miljard euro uit. Het verbaast me hoe weinig reflectie daarover bestaat in de EU, terwijl we ons dat soort grappen niet te vaak kunnen veroorloven. Ik pleit voor langetermijncontracten om te vermijden dat we ons blauw betalen in krappe markten. Deze strategie kost je geld in ruime markten, maar vermijdt veel meer ellende in krappe markten.”

Doet Nederland er goed aan de gasproductie gevoelig te verminderen door haar grootste gasveld, het Groningenveld, volledig te sluiten?

VAN DEN BEUKEL. “In de extreme gasmarkt van vorig jaar zou extra productie uit het Groningenveld, al was het maar op een kwart van de mogelijke productie, een verschil gemaakt hebben. Ik denk dat het onverstandig is het veld volledig en onomkeerbaar te sluiten vanaf 1 oktober 2024, zoals dat nu is aangekondigd. Het Amerikaanse oliebedrijf ExxonMobil heeft er met verbazing naar gekeken. Hoe kunnen jullie honderden miljarden opgeven voor een probleem – de kleine aardbevingen die gepaard gaan met de gaswinning – dat oplosbaar is, vragen de Amerikanen zich af. In Groningen heeft niemand ook maar een dakpan op het hoofd gekregen, maar The Economist komt uit op 68.000 doden als gevolg van de Europese gascrisis vorig jaar. Hou Groningen achter de hand voor noodsituaties. Wij hadden drie pijlers voor de Europese gasproductie in 2020. Dat was lng, dat was Noorwegen, en dat was Rusland. Met Rusland is een van die pijlers wellicht voor de lange termijn weggevallen. We kunnen ons niet permitteren een tweede pijler te verliezen. De aanvoer uit Noorwegen is het meest kwetsbaar. Europa heeft ongeveer 30 importterminals voor lng, maar er zijn maar drie of vier grote gasleidingen van Noorwegen naar de Europese Unie.”

In Europa dreigen fossiele bedrijven hun licence to operate te verliezen

Blijft de aardgasprijs in Europa structureel hoger dan in de VS, tot wanhoop van de Europese energie-intensieve industrie?

VAN DEN BEUKEL. “Ja, en we spreken toch over een prijsverschil met mogelijk een factor vier of vijf. Er is simpelweg niet genoeg lng-capaciteit om dat prijsverschil weg te werken. En die capaciteit komt er ook niet, want daarvoor heeft lng te weinig toekomst. Enkel in een wereld waarin aardgasgas nog een lange toekomst heeft van tientallen jaren, kunnen de VS extra lng- fabrieken bouwen tot het prijsverschil verdwijnt. Intussen zullen de VS relatief goedkoop schaliegas blijven produceren. Schaliegas is gemakkelijker te winnen dan schalieolie en de VS hebben geen gebrek aan reserves.

Wat betekent de Europese stiefmoederlijke behandeling van fossiele energie voor de toekomst van grote Europese olie- en gasbedrijven zoals Shell en BP?

VAN DEN BEUKEL. “In Europa komt voor fossiele bedrijven de licence to operate in het gedrang. Shell verhuisde twee jaar geleden het hoofdkwartier naar het Verenigd Koninkrijk, om weg te zijn uit de EU. Het wordt in de EU niet of nauwelijks geaccepteerd dat een bedrijf nog fossiele activiteiten heeft. Veel institutionele beleggers zijn daarom uit Europese oliebedrijven gestapt. Bovendien houden die bedrijven rekening met het risico dat ze aangeklaagd worden voor hun fossiele activiteiten en dat hun grote schadevergoedingen boven het hoofd hangen. Europa is een gevaarlijk en onvoorspelbare locatie geworden voor olie- en gasbedrijven. Het is mogelijk dat een bedrijf als BP of Shell door een aantal financiële investeerders wordt opgekocht en opgesplitst. De productiecapaciteit in Brazilië of de Golf van Mexico wordt verkocht op de Amerikaanse markt. De lng-business wordt opgesplitst tussen Amerika en China. En de hernieuwbare energie wordt op de Europese markt verkocht. Een dergelijke opdeling zou heel wat waarde kunnen ontsluiten.”

Wat verwacht u van de klimaatconferentie in Dubai?

VAN DEN BEUKEL. “Er moet iets uitkomen. De wereld kan zich een fiasco zoals de mislukte klimaatconferentie van 2009 in Kopenhagen niet permitteren. De klimaatconferentie van Parijs was een succes in 2015, maar we zijn de geest van Parijs wat verloren onderweg. In 2015 toonde de wereld een behoorlijk eendrachtige samenwerking, maar intussen namen de geopolitieke spanningen toe. Het Westen speelt een minder dominante rol in die wereld. Er zullen op klimaatvlak meer vrijbuiters opdagen, die surfen op de inspanningen van anderen. Rusland trekt zich weinig aan van de klimaatverandering.”

Zijn er verdere technologische doorbraken nodig om de noodzakelijke energietransitie ook maatschappelijk beter verteerbaar te maken?

VAN DEN BEUKEL. “De technologie die we nodig hebben, is vaak al beschikbaar en behoorlijk uitgerijpt. Zonne-energie is veel goedkoper geworden. Elektrische auto’s staan veel verder dan tien jaar geleden. Nu is het afwachten hoe groot de rol van waterstof wordt. En wat is de rol van koolstofafvang op de korte termijn in de bestaande industrie? En kunnen we op de lange termijn koolstof direct uit de lucht halen? Nu is dat nog belachelijk duur, maar zonnepanelen waren dat dertig jaar geleden ook. Benut ook kernenergie. Wees ruimhartig met alle mogelijke oplossingen voor de energietransitie. Technologie zal ons helpen, maar je hebt geen garantie dat technologie de opwarming zal beperken tot 2 graden, terwijl je toch aan de veilige kant wil zitten. We hebben dus extra technologische doorbraken nodig, maar techno-optimisme is onvoldoende als klimaatbeleid. In elk geval zijn we wakker geworden. De maatschappelijke uitdaging om het draagvlak voor de klimaattransitie te behouden is echter minstens zo groot als de uitdaging om technisch een duurzaam energiesysteem te bouwen. De volgende tien tot vijftien jaar worden moeilijk, zeker in de EU.”