De Nieuwe Zijderoute: een China met twee gezichten

In Khorgos, op de grens met China, verrijzen de grootste drooghaven ter wereld, een nieuwe stad en een megalomane vrijhandelszone. Het plaatsje in het grote niets zegt alles over de Nieuwe Zijderoute.

” Daar was niets. Werkelijk niets. Enkel steppe. Ik dacht in het begin: waar hebben ze mij nu naartoe gestuurd?” Aan het woord is Karl Gheysen. De Vlaming was de eerste CEO van Khorgos Gateway, de uitbater van wat de grootste drooghaven ter wereld moet worden. Het klinkt rock-‘n-roll: “We hebben landbouwers van hun tractor gehaald en op een moderne machine gezet. We dachten ze bij te scholen via het internet, maar er was zelfs geen elektriciteit.”

Khorgos is een speciale plaats. Het ligt pal op de grens tussen Kazachstan en China en vlak bij de plek op aarde die het verst verwijderd is van elke oceaan. Hier ligt de grootste ‘haven zonder water’, waar alle treinen uit China worden overgeladen op treinen die op het bredere spoor van de voormalige Sovjet-Unie rijden. Khorgos wordt ook algemeen beschouwd als het beginpunt van de Nieuwe Zijderoute (Zie kader Wat is de Nieuwe Zijderoute?)

Where East meets West is de slagzin van Khorgos Gateway. “Het was ook echt de ontbrekende schakel tussen Oost en West”, vertelt Gheysen aan de telefoon. Ondertussen is hij terug in ons land en is hij directeur van de Vereniging van havenondernemingen in Zeebrugge (Apzi). “Aan de ene kant stopte het logistieke netwerk in het oosten van Kazachstan, aan de andere kant in het westen van China. Wij hebben hebben symbolisch de verbinding van het euraziatische continent gemaakt. Daarmee was het één continent. Dat was het begin van het Nieuwe Zijderoute-verhaal.”

Er werd volgens Gheysen geschiedenis geschreven. “Dat gevoel hadden we echt. Alleen leek niemand anders erin te geloven. Veel mensen dachten dat we er niet zouden in slagen ook maar één trein te doen rijden.”

Nog veel capaciteit

In de speciale economische zone Khorgos Eastern Gateway krijgen we een rondleiding van Rustem Jexenbayev en nog vijf andere pr-mensen. We zien zes spoorlijnen. De drie sporen links zijn aangeduid met een Chinese vlag, de drie rechts met een Kazachse. Drie mammoetkranen staan over de sporen opgesteld en laden met sprekend gemak containers op een trein.

“Er zijn veel autoriteiten betrokken bij de transporten”, vertelt Jexenbayev. “Vroeger was dat een heel proces. Nu duurt het nog amper drie uren. Terwijl in het station wat verderop de papierwinkel wordt afgehandeld, worden hier de treinen overgeladen. Er komen zeven tot tien treinen per dag, die tot 75 treinstellen lang zijn. Daarmee zitten we nog lang niet aan onze maximumcapaciteit.”

De speciale economische zone is een omheind gebied van 600 hectare waar investeerders belastingvoordelen genieten. Naast de drooghaven zijn er ook een logistieke zone “voor activiteiten met toegevoegde waarde” en een industriegebied. De wegen en de voorzieningen zijn aangelegd, maar er staat nog maar één groot magazijn. “Het lijkt nog leeg, maar bijna alle terreinen zijn gereserveerd. Wij zijn pas in 2017 investeerders beginnen te zoeken. Die beginnen volgend jaar te bouwen”, legt Jexenbayev uit.

Buiten de hekken wijst de jonge pr-man op een grote vlakte van zandduinen begroeid met karige bosjes: het volgende terrein ligt al te wachten op ontwikkeling. Alles tegen de prachtige achtergrond van majestueuze bergen met nog een laatste restje sneeuw op de toppen.

Het nieuwe Dubai

Een vijfde van de vracht die Khorgos passeert, heeft Europa als eindbestemming. De rest gaat naar Centraal-Azië. Daar ligt de grootste winst, meent Hicham Belmaachi, de CEO van Khorgos Gateway. “Vroeger ging alles uit China eerst naar Europa, dan naar Rusland en pas nadien kwam het naar hier. Dat duurde minstens 45 dagen. Dankzij Khorgos kan het in vijf dagen.”

Belmaachi vertelt hoe de drooghaven is gebouwd net toen de Nieuwe Zijderoute werd gelanceerd. “Het is de hoeksteen van deze route.” Het belang valt volgens hem niet te overschatten: “Aan de ene kant ligt China, aan de andere kant de Euraziatische Unie. Als je vanuit China door Khorgos bent gepasseerd, ligt de volgende douane-overgang pas aan de Poolse grens.”

De drooghaven en de speciale economische zone zijn maar een klein onderdeel van een veel groter geheel ( zie kaart). Er is een gigantische grenspost gebouwd en een splinternieuwe snelweg aangelegd, het laatste ontbrekende stukje van de Western China-Western Europe Highway, die doorloopt tot in Sint-Petersburg. Een groot station leidt het treinverkeer in goede banen. En er wordt hardop gedroomd van een luchthaven voor cargovluchten. Als voorbeeld voor het project verwijzen de initiatiefnemers gretig naar Dubai.

Tegenover de drooghaven staan nieuwe appartementsblokken. Er wonen 3500 mensen, voornamelijk werknemers van de haven. Het plaatsje moet snel aangroeien tot een stad met in eerste instantie 130.000 inwoners. Later kunnen dat er nog meer worden. “Mensen geloven ons vaak niet als we dit zeggen”, weet Jexenbayev, die daarom het voorbeeld aanhaalt van de hoofdstad Astana, begin dit jaar omgedoopt in Nur-Sultan. “Dat was ook maar een kleine stad. Nu zijn er meer dan een miljoen inwoners. Als onze overheid iets beslist, dan gebeurt het ook.”

Zoals Disneyland

Precies op de grens ligt nog het meest bijzondere project in Khorgos. Het International Center for Boundary Cooperation (ICBC) is een tweede speciale economische zone. Kazachstan en China bouwen er elk aan hun kant een groot complex met hotels, winkelcentra en kantoorgebouwen. Het idee is dat mensen er zonder visum de grens kunnen oversteken om handel te drijven.

In het douanegebouw van het ICBC aan Kazachse zijde is het een halfuur aanschuiven. Belgen hebben ze hier nog niet vaak gezien. Een vreemde blik en een gezichtsscan later mogen we wel binnen. Dit is niet bepaald het begin van een aangename shopervaring. Een bus brengt ons naar een tiental gebouwen in de verte. Langs de straten, die tussen braakliggende terreinen lopen, valt niemand te bespeuren. We zien wel dat het hele gebied is omheind met een hoog hek en prikkeldraad.

In een van de weinige gebouwen hebben we afgesproken met het hoofd van het organisatorisch departement, meneer Azilhan. Zijn voornaam krijgen we niet te horen. Een groot schaalmodel met wel honderd gebouwen, netjes omzoomd door veel groen, toont de plannen voor winkelcentra, congresgebouwen, een vijfsterrenhotel, een museum over Kazachstan, een paardenrenbaan en een groot themapark. ” Like Disneyland“, wijst de man trots.

De rondleiding krijgen we van Asan Baatyrbek. Het terrein aan Kazachse zijde is 421 hectare groot, iets meer dan de Chinese kant. Daarvan is een klein derde nu al in ontwikkeling. De rest is reserve, voor als de verwachte hoogdagen zijn aangebroken. Intussen zijn nog maar vijf gebouwen klaar, waaronder twee winkelcentra. “In 2004 is het akkoord gesloten met China, maar we zijn pas in 2012 beginnen te bouwen. Alles moet nu in een stroomversnelling komen. Over drie jaar zou alles klaar moeten zijn”, klinkt het hoopvol.

Internationaal businesscentrum

Het geheel moet één groot internationaal businesscentrum vormen, vooral bedoeld voor mensen die geen visum krijgen. Een plek om Chinezen te ontmoeten en zaken te bespreken, zonder dat je officieel het land in moet. Je mag er tot dertig dagen blijven. Ook Belgen kunnen hier vrij binnenkomen, want voor Kazachstan is geen visum meer nodig.

Elke dag komen 3000 à 4000 mensen, voornamelijk Kazachen. Het ICBC wil ook dagelijks 10.000 mensen uit China aantrekken. Baatyrbek legt uit dat het complex een vaste stop moeten worden voor een deel van de 60 à 70 miljoen Chinezen die jaarlijks naar Xinjiang reizen. Het ICBC maakt zo deel uit van de ontwikkelingsplannen die Peking koestert voor de opstandige regio in het westen van het land.

De twee winkelcentra die klaar zijn aan deze kant van de grens, zijn nog het best te vergelijken met de duty-free-zone op een luchthaven. Ook hier betalen klanten overigens geen taksen. In de boetieks liggen luxeproducten als horloges, parfums en dure merkkledij uitgestald. Het doelpubliek zijn Chinezen. “Zij houden van merken. En die zijn hier goedkoper dan in eigen land”, verklaart Baatyrbek. Er zijn hooguit tien klanten in het gebouw. “In China is het twee uren vroeger. De meesten zijn al weer weg”, is de merkwaardige uitleg.

Welkom in een politiestaat

Het is tijd om de grens over te steken. Die is gemarkeerd door twee torens die symbolisch elk met twee benen in beide landen staan. Dat de toegang tot de vrijhandelszone geen visum vergt, betekent niet dat je China zomaar binnenwandelt. Wij toch niet. Terwijl de meeste mensen vlot de controle passeren, worden we eruit gepikt. Volgens de gids zien we er verdacht uit en hadden we ons beter kunnen scheren.

Er komen uiteindelijk vijf grenswachters aan te pas. Een van de Chinezen vraagt waar in Rusland België ligt. Het antwoord, “Europa”, lijkt hem niet helemaal te overtuigen. Uiteindelijk worden we doorgelaten.

Dit is niet alleen een vrijhandelszone, maar ook het begin van een zeer gesofisticeerde politiestaat. Overal hangen camera’s, die vermoedelijk in staat zijn gezichten te herkennen. We zijn niet alleen in China, maar ook in Xinjiang en daarmee in het grootste experiment ter wereld om met technologie een complete bevolking in de gaten te houden. Peking is er als de dood voor dat de etnische minderheden in de provincie de autoriteit van de Communistische Partij ondermijnen.

Goedkoop slagje slaan

Aan de Chinese kant staat het project al een pak verder. We zien kantoorgebouwen, een hotel en verschillende winkelcentra. Buiten het hek is het silhouet te zien van een stad die eveneens Khorgos heet en wel al meer dan 100.000 inwoners telt. Die is er in een paar jaar neergepoot.

Het verschil tussen beide zijden van het ICBC is groot. In de Chinese winkelcentra geen chique boetieks maar kleine winkeltjes waar elektronica, kleren en huisraad slordig opgestapeld liggen. We zien namaak van grote merken. Het doelpubliek zijn hier de Kazachen, die maar voor één ding komen: goedkoop een slagje proberen te slaan.

Dit jaar zijn de regels er wel verstrengd. Bezoekers mogen maar 25 kilogram per persoon over de grens dragen. Vorig jaar was dat nog het dubbele. Tot zover de vrije handel. Weer buiten zien we toch een pak auto’s die bepakt zijn als muilezels. Later blijkt dat handelaars voor een prikje mensen inhuren als drager om de regels te omzeilen. Sommige mensen uit de buurt van Khorgos maken de trip verschillende keren per week en halen er hun inkomen uit. Dat verklaart meteen waarom sommige grenswachters en bezoekers elkaar zo goed leken te kennen.

Het begin en einde

Khorgos is het begin van de Nieuwe Zijderoute en meteen het einde van onze journalistieke reis. De plek zegt ook alles over het Chinese project van de eeuw.

Het Khorgos van de drooghaven toont de kansen die de Nieuwe Zijderoute brengt voor de handel en de logistiek. Het toont hoe investeringen in infrastructuur ontwikkeling brengen in een vergeten regio en kansen biedt aan de lokale bevolking en internationale bedrijven.

Het Khorgos van de drooghaven toont het China dat zich manifesteert als een economische grootmacht en het China van president Xi, die op de hoogmis van het kapitalisme in Davos de globalisering gaat bezingen.

Het Khorgos van het ICBC toont ook de keerzijde. Het toont het China dat de poorten naar de wereld openbeukt, terwijl het zelf maar voorzichtig de deur op een kier zet. Het China dat zijn bevolking onderdrukt, en het China dat een ander, duurzamer groeimodel wil, maar vasthoudt aan zijn oude, slechte gewoonten. Het toont het China dat vals speelt, en het China van projecten die economisch weinig steek houden en getuigen van grootheidswaanzin.

In Khorgos toont China zijn twee gezichten. De vraag is wat het ware gelaat is van de nieuwe supermacht. Het antwoord zal wellicht het succes van de Nieuwe Zijderoute bepalen.