De Europese binnengrenzen zijn terug

Almaar meer lidstaten van de Europese Unie sluiten hun nationale grenzen. Ze zien die maatregel als een onderdeel van de strijd tegen het coronavirus. Is dit het einde van het vrije verkeer van personen en goederen in de Schengenzone? Komt de Europese eenheidsmarkt onder druk? De experts reageren verdeeld.

”

De grenzen sluiten zou alles simpeler maken”, zei viroloog Marc Van Ranst toen hem werd gevraagd wat hij dacht van de vluchten uit de corona-hotspot Madrid die vorige week nog dagelijks landden op de luchthaven van Zaventem. Sinds vorige week vrijdag zijn de Belgische grenzen inderdaad dicht, onder meer om te vermijden dat Nederlanders naar de Belgische kust of de Ardennen trekken. Andere EU-lidstaten en landen van de Schengenzone – waarin nochtans een vrij verkeer van personen, goederen en kapitaal wordt gegarandeerd – hadden al algemene grenscontroles ingevoerd om de verspreiding van het virus tegen te gaan. Oostenrijk, Hongarije, Tsjechië, Denemarken, Polen, Litouwen, Duitsland, Estland, Portugal, Spanje, Finland, Zwitserland en Noorwegen hebben zulke maatregelen genomen. Aan de Hongaars-Slowaakse en de Pools-Duitse grens staan daardoor lange files vrachtwagens. Oost-Europese gastarbeiders in Italië en Spanje hebben problemen om naar hun thuisland terug te keren.

Iedereen doet maar

Het artikel 28 van het Schengenverdrag (zie kader Vrij verkeer in 26 landen) laat zulke maatregelen toe. Grenscontroles mogen voor tien dagen worden ingevoerd, een termijn die verlengbaar is tot twee maanden “wanneer er een grote bedreiging is voor de openbare orde of wanneer de binnenlandse veiligheid een onmiddellijke actie vereist”. Een land dat Schengen opschort, moet dat melden aan de Europese Commissie en moet zich rechtvaardigen.

“Ik ben niet verrast door die beslissingen”, zegt Steven Van Hecke, Europaspecialist aan de KU Leuven, “Het is in de Europese Unie snel ieder voor zich. Maar die grenscontroles hebben geen zin, aangezien het virus zich toch al heeft verspreid. Aan de grens tussen Polen en Duitsland is het chaos. In die lange files zou het virus zich weleens gemakkelijk kunnen verspreiden. Polen voert de grenscontroles opnieuw in met een houding van we-doen-maar, zonder veel te letten op de procedure waardoor de Europese Commissie moet worden ingelicht en een reden moet krijgen.”

“Ik denk dat niet er vandaag nog één lidstaat wakker ligt van dat Europese wettelijke kader. De Europese Commissie lijkt dat aan te voelen en laat protest en boetes achterwege”, zegt Joren Vermeersch, post-master in Europees recht. Hij kent de materie goed, want hij werkte lang als adviseur van Theo Francken (N-VA) toen die staatssecretaris voor Asiel en Migratie was. “Ik betwijfel of de politieke autoriteit die de Europese Unie daarin vroeger had, deze crisis zal overleven. Tot begin maart ging alle aandacht van de Europese Unie nog naar de Green Deal. Er was geen enkele urgentie om het noodzakelijke te doen om de verspreiding van het virus in te dammen, zoals het opschorten van het vliegverkeer met China. Toen de Amerikaanse president Donald Trump op 14 maart de logische beslissing nam het vliegverkeer met Europa stil te leggen voor de duur van de crisis, vonden Europees president Charles Michel en Commissievoorzitter Ursula von der Leyen het zelfs nodig daartegen te protesteren. Totaal wereldvreemd. Dan zwijg je beter als de lidstaten uit eigen initiatief wel doen wat nodig is.”

Steven Van Hecke is voorzichtiger met zijn kritiek. Hij wijst op de beslissing van de Europese Commissie om de Europese buitengrenzen te sluiten. Tegelijk overheerst de bezorgdheid dat de interne markt moet blijven functioneren, zeker in deze crisisperiode, zodat de bevoorrading niet in gevaar komt. “Vergeet niet dat de situatie om de paar uur verandert”, zegt Van Hecke. “De Europese Commissie zat ook in een moeilijk parket, omdat enkele figuren die zich profileren met een sterk nationaal discours, zoals de Franse president Emmanuel Macron, in andere omstandigheden overtuigde Europeanen zijn.”

Vermeersch is minder vergevingsgezind: “De Europese Unie heeft in deze crisis twee grote fouten gemaakt. Ten eerste heeft ze veel te lang de economische en diplomatieke belangen laten primeren boven de volksgezondheid, met het uitblijven van het opschorten van vliegverkeer met China als triest dieptepunt. Ten tweede bleek ze niet in staat afstand te nemen van het idee van de open binnengrenzen. Dogmatisch denken kunnen we in deze tijden missen als kiespijn. De Europese Unie had de coronacrisis vanaf het begin proactief moeten aanpakken: enkel nog vrachtverkeer toelaten voor de duur van de crisis.”

Personen en goederen

Verschillende landen proberen het vrije verkeer van personen op te heffen, terwijl het vrije verkeer van goederen wel gegarandeerd zou blijven. Is dat wel realistisch? “Dat onderscheid kan perfect worden gemaakt”, zegt Joren Vermeersch. “Sterker nog: dat is internationaal de norm. Het gros van de internationale vrijhandelsblokken heeft enkel een vrij verkeer van goederen, niet van personen. Doorgaans worden daar onderlinge visumvrijstellingen aan gekoppeld, waardoor de burgers van de deelnemende landen op vertoon van hun identiteitskaart automatisch recht krijgen op binnenkomst en op een tijdelijk verblijfsrecht van drie maanden, terwijl de grenscontroles wel blijven bestaan. Maar zelfs dat is niet altijd het geval. Kijk naar de relatie tussen de Europese Unie en Turkije. Turkije is lid van de douane-unie en er is daardoor bijna een vrij verkeer van goederen, maar Turkse onderdanen hebben nog altijd een visum nodig voor Europa. Tussen de Europese Unie en Turkije staat zelfs een metershoog hek.”

Vermeersch wijst erop dat al decennia een eengemaakte Europese markt was – mét vrij verkeer van goederen, werknemers en kapitaal – vooraleer de interne grenscontroles afgeschaft werden. De Europese douane-unie bestaat al sinds 1968, terwijl het Schengenverdrag pas in 1995 in werking trad. “Grenscontroles hoeven geen beletsel te zijn voor een eengemaakte markt, maar zijn er wel onmiskenbaar een belemmering van”, zegt hij. “Het wegvallen van de grenscontroles deed de transactiekosten van de intra-Europese handel spectaculair dalen. Denk alleen al maar aan de verminderde stockagekosten, nu just-in-timeleveringen mogelijk zijn van Portugal tot Zweden. De afwezigheid van grenscontroles maakt een interne markt hechter en performanter, maar is geen voorwaarde. In Zuid-Amerika wordt bijvoorbeeld gewerkt aan de uitbouw van de eigen interne markt, de Mercosur, maar daarbij oppert vooralsnog niemand om ook de grenscontroles af te schaffen.”

Toch denkt Steven Van Hecke dat de huidige situatie niet houdbaar is, vooral om praktische redenen. Hij verwijst naar België. “Het heeft geen zin de grens met Nederland te sluiten. Dat is trouwens onmogelijk, daar zijn onvoldoende manschappen voor.”

Groepsimmuniteit of lockdown

De pleidooien voor grenssluitingen of controles komen er omdat de aanpak van de coronacrisis niet in elk land dezelfde is. Landen voeren een softe of een harde lockdown in, maar Nederland en Groot-Brittannië kiezen bijvoorbeeld voor gedeelde immuniteit, waarbij ze het virus wat laat woekeren onder de bevolking om zo meer mensen immuun te laten worden. België kijkt met argusogen naar de minder strenge Nederlandse aanpak. Zullen zieke Nederlanders naar België afzakken als de ziekenhuizen in eigen land overvol zijn?

“Gezondheidsbeleid is een nationale materie, maar ik denk dat we op termijn naar meer Europese coördinatie gaan”, voorspelt Steven Van Hecke. “Ik zie nu al dat het beleid van de landen naar elkaar begint te convergeren. Het kan ook moeilijk anders, daar heb je zelfs geen Europese Unie voor nodig. Je kan bij de aanpak van een pandemie niet toelaten dat landen die geografisch dicht bij elkaar liggen voor een andere strategie kiezen.”

“Het is onmogelijk te voorspellen waar we staan over tien dagen”, stelt Joren Vermeersch. “Ik acht een land als Frankrijk wel in staat zijn maritieme grens met Engeland te sluiten voor personenverkeer, mocht er inderdaad een golf van medische migratie op gang komen. Maar dat is een zeer grote ‘als’. Er werd over corona weliswaar al in januari vergaderd in de Europese Raad van de ministers van Volksgezondheid, maar dat overleg heeft een muis gebaard. Dat we nu met een verdeelde aanpak zitten, terwijl een Europese aanpak onmiskenbaar schaalvoordelen heeft, is dus eerst en vooral te wijten aan het feit dat de Europse Unie zelf de regie over deze crisis uit handen gegeven heeft.”