2023 wordt een moeilijk jaar: de gevolgen van drie wereldschokkende schokken

Na het turbulente 2022 is een mondiale recessie onvermijdelijk. De vraag is wat er nog volgt.

De redacteurs van de Collins English Dictionary hebben ‘permacrisis’ uitgeroepen tot hun woord van 2022. Met als definitie ‘een langere periode van instabiliteit en onzekerheid’ is het een lelijk mengwoord dat accuraat de hedendaagse wereld aan de vooravond van 2023 samenvat.

Vladimir Poetins invasie in Oekraïne heeft geleid tot de grootste landoorlog in Europa sinds 1945, het grootste nucleaire gevaar sinds de Cubaanse rakettencrisis en het grootste pakket sancties sinds de jaren dertig. De torenhoge voedsel- en energieprijzen hebben in veel landen geleid tot de hoogste inflatiepercentages sinds de jaren tachtig en de grootste macro-economische uitdaging van de moderne tijd voor de centrale bankiers. Veronderstellingen die decennialang golden – grenzen liggen vast, kernwapens worden niet gebruikt, de inflatie is laag, het licht in de rijke landen blijft branden – zijn allemaal tegelijk op de helling gegaan.

Aartsmoeilijke compromissen

Dat is het gevolg van de combinatie van drie aardverschuivingen. De grootste is geopolitiek. De door Amerika gedomineerde naoorlogse wereldorde wordt uitgedaagd. Het duidelijkst door Poetin en het meest verregaand door de voortdurend verslechterende relatie tussen de Verenigde Staten en China. De vastberadenheid waarmee Amerika en Europa gereageerd hebben op de Russische agressie betekende misschien een opleving van het idee van ‘het Westen’, met name van het trans-Atlantische bondgenootschap. Maar het heeft ook de kloof verdiept tussen het Westen en de rest. De meeste mensen leven in landen die niet achter de westerse sancties tegen Rusland staan. Xi keurt openlijk de universele waarden af waarop de westelijke orde gebaseerd is. De economische loskoppeling tussen de twee grootste economieën van de wereld wordt werkelijkheid; een Chinese invasie van Taiwan is niet langer onwaarschijnlijk. Er verschijnen ook barsten in andere oude geopolitieke zekerheden, zoals het verstandshuwelijk tussen Amerika en Saudi-Arabië.

De oorlog in Oekraïne heeft op zijn beurt geleid tot zowel de grootste grondstoffenschok sinds de jaren zeventig als een pijlsnelle omvorming van het mondiale energiesysteem. Het belang van Oekraïne als graanexporteur betekende dat de oorlog een massale mondiale hongersnood dreigde te veroorzaken, totdat een middel gevonden was om de haven van Odessa te openen. Zelfs nu is voor veel landen het meest directe gevolg van een verafgelegen conflict duurder voedsel en kunstmest geweest. Poetins bereidheid om zijn gasexport als wapen te gebruiken heeft de Europese chronische afhankelijkheid van de Russische koolstoffen blootgelegd, heeft grote delen van zijn energie-intensieve industrie van de ene op de andere dag onrendabel gemaakt, dwong regeringen om miljarden uit te gevenen, betekende het startschot voor een waanzinnige jacht op nieuwe leveranciers. En dat allemaal in een jaar dat de gevolgen van de klimaatverandering, variërend van overstromingen in Pakistan tot hittegolven in Europa, steeds heftiger zichtbaar werden. De pijlsnel stijgende energiekosten brachten zelfs de groenste Europese politici ertoe om oude kolencentrales van onder het stof te halen. Er zijn aartsmoeilijke compromissen gesloten tussen de betaalbaarheid en de zekerheid van de energietoevoer en de duurzaamheid ervan.

De hoge energieprijzen hebben op hun beurt de derde schok versterkt: het verlies aan macro-economische stabiliteit. De consumptieprijzen waren begin 2022 al aan het oplopen, omdat een door stimuli opgedreven vraag botste met de aanvoerbeperkingen na de pandemie. Maar toen de energie- en voedselprijzen pijlsnel stegen, veranderde de inflatie van een schijnbaar tijdelijk fenomeen in een aanhoudend probleem met twee cijfers. Geleid door de Federal Reserve, die sinds kort het voorbeeld van zijn vroegere voorzitter Paul Volcker volgt, gingen de grote centrale banken van de wereld over op de snelste en meest omvattende reeks rentevoetverhogingen in zeker veertig jaar. Toch is macro-economische stabiliteit nog ver te zoeken, nu 2022 zijn einde nadert: de wereldwijde inflatie blijft dicht bij 10 procent en een vergelijking met de jaren zeventig is makkelijker te trekken dan ons lief is.

Geen gas naar Europa

Hoe gaat het nu verder? Dat hangt af van de manier waarop deze drie schokgolven zich ontwikkelen en hoe ze elkaar beïnvloeden. Op korte termijn is het antwoord onverbiddelijk. Een groot deel van de wereld zal in 2023 een recessie beleven en op veel plaatsen kan de economische zwakte de geopolitieke risico’s versterken. Die giftige combinatie zal het meest zichtbaar zijn in Europa. Ondanks de milde herfst en de daaruit voortvloeiende daling van de energieprijzen staan het continent nog moeilijke winters te wachten. Veel Europese economieën staan al op de rand van een recessie. De hogere rentevoeten die de inflatie moeten beteugelen, zullen de consumptie-uitgaven doen dalen en de werkloosheid doen toenemen.

Een korte periode van strenge vorst kan de gasprijzen de hoogte injagen en de kans op black-outs reëler maken. Tot nu hebben de Europese regeringen de consument met massale subsidies en prijsplafonds behoed voor het ergste van de energieprijsschok, maar dat kan niet blijven duren. Groot-Brittannië is er het slechtste aan toe dankzij de aanhoudende schade door de brexit en de zelfbeschadiging door het plan van Liz Truss voor massale ongedekte belastingverlagingen. Om het marktvertrouwen te herwinnen na haar onverantwoordelijke beleid zal Groot-Brittannië de grootste budgettaire besparing van alle rijke landen moeten doorvoeren, zelfs al maakt het een zware recessie door. Ook Italië, dat als achterblijver in Europa nu Britse concurrentie krijgt, is een zorgenkind.

Het grootste geopolitieke risico is dat Poetin bij gebrek aan succes op het slagveld de Europese kwetsbaarheden nog meer probeert uit te buiten. Die strategie is al zichtbaar in Oekraïne zelf, waar Rusland zijn pogingen om de energie-infrastructuur te vernietigen heeft opgevoerd, nu de winter nadert. Tot nu hebben zijn pogingen gefaald om aardgas te gebruiken om de West-Europese solidariteit met en steun aan Oekraïne te doorbreken. Maar hij kan nog veel verder gaan door alle gasexporten af te snijden of de gaspijpleidingen van Europa zelf te saboteren. Zo’n escalatie zou veel minder afkeuring krijgen in de rest van de wereld dan het gebruik van tactische kernwapens. Maar ze zou de situatie in Europa erg verslechteren.

Verdeelde Staten

Een tweede land waar de economische zwakheid volgend jaar het geopolitieke risico kan verhogen, is China. Zijn economie zal 2023 ingaan met een verzwakking veroorzaakt door eigen beleidsfouten, met name de vastberadenheid waarmee Xi blijft vasthouden aan zijn zero-covidbeleid en het onvermogen om een uitgebreide, woekerende vastgoedcrisis het hoofd te bieden. Tegelijkertijd heeft Xi zijn agressieve nationalistische uitspraken opgevoerd, met name over Taiwan. Op het vijfjaarlijkse partijcongres in oktober, dat zijn absolute machtsconcentratie formeel bevestigde, waarschuwde Xi voor “gevaarlijke stormen” die ons wachten en verwees hij naar de “grove provocaties” die de “buitenlandse inmenging” in Taiwan inhouden. Hij waardeert loyaliteit meer dan bekwaamheid en wordt niet langer omringd door ervaren economische technocraten. Als de Chinese economische kwalen in 2023 verergeren, kan oorlogsretoriek over Taiwan een aanlokkelijk afleidingsmiddel zijn.

Amerika gaat 2023 in met een fundamenteel fittere economie dan die van China of alle Europese landen. De agressieve renteverhogingen van de Federal Reserve zullen de economie in een recessie duwen, maar dankzij de sterke arbeidsmarkt en de overvloedige spaargelden van gezinnen, wordt dat een milde recessie. Hoewel de hoge benzineprijzen de inflatie hebben versterkt en de regering-Biden geschaad hebben, heeft het land als grote energieproducent geprofiteerd van de schokken op de grondstoffenmarkt. Paradoxaal genoeg kan de relatieve kracht van de Amerikaanse economie in 2023 een groter probleem voor de rest van de wereld vormen dan haar zwakte. De Fed zal de rente nog langer moeten opvoeren om de inflatie te beteugelen en zo de waarde van de dollar versterken, wat de andere centrale banken kan verplichten om gelijke tred te houden. In de Verenigde Staten bestaat het gevaar dat een verdeeld bestuur en zelfs een milde recessie zullen leiden tot een wetgevende patstelling en een nog giftigere politieke sfeer dan gebruikelijk in Washington. In die omstandigheden kan de steun voor Oekraïne afkalven en de roep om krachtdadige onbuigzaamheid over Taiwan toenemen. Het eerste zou Poetin moed geven, het laatste Xi razend maken.

Al bij al zijn er dus veel redenen waarom 2023 een akelig en mogelijk gevaarlijk jaar kan worden. Maar omdat elke crisis nieuwe mogelijkheden creëert, is er nog wat goed nieuws tussen alle opschudding. Sommige landen zullen bloeien in de duisternis, de Golfstaten bijvoorbeeld. Ze profiteren niet alleen van de hoge energieprijzen, maar ook van hun groeiende rol als belastingparadijs. India, dat in 2023 China zal inhalen als het land met de meeste inwoners, zal ook een lichtpuntje vormen. Het wordt gesteund door goedkope Russische olie, toenemende binnenlandse investeringen en een toenemende belangstelling van buitenlanders die hun toevoerketens graag willen spreiden, weg van China. In het algemeen zullen opkomende economieën het relatief beter doen dan in de voorbije periodes van stijgende rentevoeten en wereldwijde recessie.

Lichtpunt voor het klimaat

Ondertussen zal de energieschok de overgang naar hernieuwbare energie stimuleren. Fatih Birol, het hoofd van het Internationaal Energieagentschap, spreekt van “een keerpunt in de geschiedenis van de energie dat de schone-energietransitie zal versnellen”. Tegelijk zal de crisis een groter realisme oproepen over de rol van fossiele brandstoffen en met name over aardgas als overgangsbrandstof naar een groenere toekomst. Met wat geluk zullen oude hypocriete standpunten eindelijk sneuvelen – zoals de Europese onwil om gasprojecten in arme landen te financieren, zelfs als die de eigen gastoevoer zekerder maken. Het resultaat zal een groener, gevarieerder en zekerder mondiaal energiesysteem zijn.

De geopolitieke gevolgen van de schokgolven van 2022 voor de lange termijn zijn het moeilijkste om te voorzien. Hoe het ook mag uitpakken in Oekraïne, het is duidelijk dat Poetin zal falen in zijn doel om het land zijn bestaansrecht te ontzeggen. In plaats daarvan zal Oekraïne een op het Westen georiënteerd land worden, met het grootste en meest ervaren leger van Europa. Zelfs als het geen NAVO-lid wordt, zal dat de Europese veiligheidsbalans transformeren. En door het Oekraïense succes zullen andere agressors wel twee keer nadenken. Toch weigeren de meeste opkomende economieën om de westerse sancties tegen Rusland te onderschrijven. Dat wijst erop dat er maar weinig animo bestaat om op te komen voor democratische vrijheden en het recht op zelfbeschikking. Nu 2023 begint, is de naoorlogse orde nog niet dood, maar ze heeft ze wel een metamorfose ondergaan.