Een steppe te ver

Tractebel onderhandelt over een aftocht uit Kazachstan. Was het naïef van Tractebel om zich te mengen in een spel dat op het hoogste niveau wordt gespeeld? Waarom liet Tractebel bewust de corruptie van de partners betijen? Wordt Tractebel gerold in een spel van hogere belangen? Trends vond antwoorden en ook een pak tot nu toe onbekende miljarden.

“We praten nu over een minnelijke schikking met Tractebel. Er moet een akkoord zijn binnen twee weken, zoniet hervatten wij ons proces tegen Tractebel en zal ook de Kazachse overheid een proces aanspannen,” verklaart Patokh Chodiev op woensdag 19 januari aan Trends in een exclusief gesprek. De Oezbeek Patokh Chodiev is een van de drie partners waarmee Tractebel in Kazachstan samenwerkt. De minnelijke schikking waarover hij het heeft, zou inhouden dat Tractebel – dat trouwens ontkent dat er al een proces tegen het bedrijf loopt – zich zou terugtrekken uit het gasproject, maar wél zijn elektriciteitscentrales in Kazachstan zou blijven uitbaten.

We zetten even een stapje terug in de tijd (zie ook kader: Feiten op een rij). In augustus 1996 kocht Tractebel de elektriciteitsonderneming Almatyenergo in Kazachstan en bracht de centrales en het warmtenetwerk van hoofdstad Almaty onder in een nieuwe vennootschap Almaty Power Company ( APC). Later op het jaar kwam daar nog de Kapshagai-centrale bij. In juni 1997 verkreeg Tractebel de 15-jarige concessie voor de uitbating van een gastransportnetwerk. Het netwerk van 9000 kilometer pijplijn met een capaciteit van 65 miljard kubieke meter per jaar werd ondergebracht in Intergas Central Asia ( ICA).

Tractebel betaalde de overheid 5 miljoen dollar voor Almatyenergo, 2 miljoen dollar voor Kapshagai, en 30 miljoen dollar voor de gasconcessie, plus 2% commissie op het getransporteerde gas. Tractebel beloofde eventuele investeringen voor een waarde van meer dan 1 miljard dollar.

Eind december vorig jaar schreef Le Soir dat uit gerechtelijk onderzoek bleek dat er voor het gascontract naast die 30 miljoen dollar 55 miljoen dollar als ‘consultancy fee’ is betaald aan de drie lokale partners van Tractebel: Patokh Chodiev, Alexander Machkevitch en Alijan Ibragimov. Die partners zouden bovendien banden hebben met de georganiseerde misdaad. Wat ze zelf formeel tegenspreken. De procureur-generaal van Kazachstan schreef op 2 juli 1999 een brief naar de Belgische en Zwitserse procureur-generaal om te melden dat de drie partners in Kazachstan geen veroordelingen hebben opgelopen en dat ze op wettige manier de kost verdienen.

Uit betrouwbare bron kon Trends vernemen dat het niet bij die 55 miljoen is gebleven. Voor de elektriciteitscentrales werd ook 5 miljoen dollar aan consultancy fees betaald en voor de Kapshagai-elektriciteitscentrale nog eens 2 miljoen dollar. Via een duister schema van dividenden die een voorschot waren op toekomstige winsten, zou er nog eens ongeveer 1 miljoen dollar betaald zijn.

De partners kregen bovendien 40% van de aandelen in het elektriciteitsbedrijf APC en 45% in het gasbedrijf – gratis. Later verkochten ze 10% van hun aandeel in APC voor 25 miljoen dollar aan Kazakhstan Investment Fund. Het investeringsfonds heeft inmiddels zijn 10% afgeboekt als “total loss”. En om de rekening af te ronden: de partners hebben in de hele periode voor ongeveer 800 miljoen frank steenkool geleverd aan de kolengestookte centrales van APC. De kassa heeft dus goed gerinkeld. Alles samen ontvingen ze 88 miljoen dollar (3,5 miljard frank) plus de winst op de steenkoolverkopen. Een pak meer dan de 2,2 miljard frank die tot nu toe bekend is.

Het gasnetwerk had voordien de interesse opgewekt van het Argentijnse Bridas, van een consortium met het Amerikaanse Enron, en van Gaz de France. Belangrijke concurrenten. Het netwerk is immers erg strategisch: het is de doorvoersluis van het gasrijke Turkmenistan naar Rusland en zo naar het Westen. Een geopolitiek uiterst belangrijke regio. Tractebel hoopte als vertegenwoordiger van een neutraal land kans te maken. En inderdaad, de concurrenten misten het contract en Tractebel kreeg vijftien dagen de tijd om een contract te sluiten. Kazachstan hapte toe. De officiële onderhandelingen liepen met eerste minister Kajegueldin en de minister van Energie. Parallel voerden de lokale partners hun onderhandelingen – met onder meer president Nazerbayev – en zorgden ze ervoor dat er een gesloten tender werd uitgeschreven waarbij Tractebel de buit goedkoop kon binnenhalen. Patokh Chodiev erkent dat de consultancy fee alleen betaald zou worden indien de gasconcessie gehaald werd.

Wist Tractebel

met wie het in zee ging? Die vraag levert het antwoord op de vraag of Tractebel ofwel naïef was ofwel de corruptie bewust liet betijen. Tractebel zegt alleen vermoedens gehad te hebben tot er vragen van het gerecht kwamen (zie kader: Juridische onderzoeken). Emmanuel van Innis, administratief en financieel directeur van Tractebel, zegt ze nooit gezien te hebben voor de contracten gesloten werden. Nicolas Athérinos, de operationele verantwoordelijke van Tractebel voor Kazachstan die normaal overal zijn Griekse consultants meebracht (zie kader: Wie is Wie), ging in Kazachstan in zee met de drie partners. Ze kenden niets van gas en waren, in tegenstelling met wat gezegd wordt, ook geen grote consumenten van gas.

Dat Tractebel de partners niet heeft ontmoet, is uiterst merkwaardig. In Rusland en de Centraal-Aziatische landen moet men erg voorzichtig zijn met de keuze van zakenpartners. Waarom zou Tractebel voor alle contracten samen 63 miljoen dollar (2,5 miljard frank) plus gratis aandelen geven aan mensen die de hoofdverantwoordelijken van Tractebel niet kennen? Bovendien wonen Machkevitch en Chodiev in België. Athérinos heeft trouwens aan Le Vif verklaard dat hij de partners in Brussel heeft voorgesteld aan de Tractebel-verantwoordelijken, waaronder toenmalig topman Philippe Bodson.

Het verhaal van Tractebel klopt ook niet. Dezelfde partners waren namelijk, een jaar voor de ondertekening van het gascontract, ook in het elektriciteitsproject betrokken. Het elektriciteitsproject was als het ware een vingeroefening voor het grotere werk.

Een gewezen hoger kaderlid van Tractebel windt er geen doekjes om: “In die landen heb je geen andere keuze dan met lokale partners werken. Ze moeten het passief uit het verleden uitwissen. Iedereen komt immers zijn deel van de koek opeisen: de vakbondsman die beweert dat de jongste tien jaar de syndicale premie niet betaald is, de zoon van de president die beweert dat er nooit belastingen betaald zijn, de gemeente die meldt dat de exploitatievergunning verlopen is, en zo verder. Maar als je genoeg geld geeft, ‘vergeten’ ze alles weer. Betaal je niet, dan ben je figuurlijk en misschien ook letterlijk dood. Betaal je, dan word je meegetrokken in het maffiose systeem. Daarvoor dienen de partners om al dat soort zaken te regelen.” Zegt een ander kaderlid van Tractebel: “Ja, dat is hypocriet. Je hebt propere handen omdat de partner zijn handen vuil maakt.”

Tractebel wist trouwens goed genoeg over wie het ging. Het regelde zelf de Belgische nationaliteit van Chodiev. En de identiteit van de partners was al sinds 1992 bekend bij de Staatsveiligheid. In 1997 had Tractebel de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) en de IFC(Wereldbank) benaderd voor de herfinanciering van het elektriciteitsproject. De EBRD weigerde echter vanwege de aanwezigheid van de minderheidsaandeelhouders, waarvan ze schreven dat ze “bloed aan hun handen hadden”. Bovendien kreeg de Tractebel-top geregeld waarschuwingen van sommige leden van het management in Kazachstan.

Toch probeerde

Tractebel pas echt van zijn partners af te raken toen het gerechtelijk onderzoek tegen de partners van Tractebel publiek werd. De relatie tussen beide partijen was op dat moment al veel verslechterd. De partners eisten meer inspraak in het management omdat ze de lokale Tractebel-managers incompetent vonden. Hun hulp werd echter niet aanvaard. Toen de partners Tractebel bezochten in Brussel werden ze door Bodson aan de deur gezet.

Tractebel beweert ook geen weet te hebben van wat de partners met de 63 miljoen dollar hebben gedaan. De 55 miljoen van het gascontract staat in de boeken als commissieloon en is betaald in schijven: twee keer 15 miljoen in 1997, 10, 11 en 4 miljoen in 1998. De twee keer 15 miljoen werd door Tractebel in Brussel betaald, de 10 miljoen door Global Gas Group in Zwitserland, de 11 miljoen door Tractebel Pacific (Hongkong), telkens aan Emery International, Bahamas, een vennootschap van de partners. De laatste schijf van 4 miljoen werd betaald – ook aan Emery International – vanuit het Tractebel-filiaal op Bermuda, Aluminium Atlantic. Dat meldt Le Soir Illustré op 12 januari 2000. De fiscale afwikkeling van die honoraria is zeker niet vanzelfsprekend en zou Tractebel nog duur te staan kunnen komen.

De gasconcessie omvat twee pijpleidingen (zie kaart). Een eerste noordelijke lijn loopt van oost naar west en kruist enkele malen de grens tussen Rusland en Kazachstan. Telkens het Russische gas op Kazachs grondgebied stroomt, moet de Russische gasmaatschappij Gazprom een “transit fee” betalen aan Tractebel.

De Russen betalen echter in gas. Tractebel probeert het verkregen gas ten dele in Kazachstan en ten dele in de ex-sovjetrepublieken en Europa aan de man te brengen. Rusland is echter alleen bereid het gas te transfereren naar Europa als het naar klanten gaat die nog niet van Rusland afnemen. Dat is eerder moeilijk te realiseren met als gevolg dat Tractebel met gasreserves in de Russische pijplijnen blijft zitten. Zegt een ex-kaderlid van Tractebel: “Tractebel heeft er de voorkeur aan gegeven dat gas tegen nul frank te boeken. Vandaar het verlies. Maar als je dat gas zou waarderen tegen een toekomstige verkoopprijs, dan is er helemaal geen verlies. Het project was alleen al door de noordelijke lijn rendabel.” Een erg belangrijke nuancering van de ‘catastrofale’ situatie waarin Tractebel in Kazachstan beland was. Naar verluidt zou de gasschuld van Gazprom – die met goedkeuring van Tractebel werd doorgeschoven naar Itera, een Russische gastrader die sterke banden heeft met Gazprom – ongeveer 70 miljoen dollar (2,8 miljard frank) bedragen. Als die schuld kan worden gerealiseerd, wordt met één klap het verlies van Tractebel in Kazachstan (1,2 à 1,5 miljard frank in 1999) omgezet in winst.

De tweede lijn loopt van het zuiden naar het noorden en verbindt de rijke gasvelden van Turkmenistan en Oezbekistan met Rusland en het Westen. Door de gespannen relaties tussen Rusland en de voormalige sovjetrepublieken stroomt er echter geen kubieke meter gas door deze leiding. Voor Tractebel is dat een flinke streep door de rekening. Alleen als Gazprom nu en dan een gasbehoefte heeft (bij problemen op hun lijn) zit Tractebel aan de kassa.

Dat brengt Nicolas Athérinos in een moeilijke situatie. Hij probeert Gazprom te overtuigen toch zaken te doen met Tractebel. Hij doet een bod op 5% van de aandelen van Gazprom en sluit met ICA een joint venture met Itera. Athérinos ‘vergeet’ echter zijn superieuren hierover in te lichten. In augustus 1998 wordt de Griek, die al twintig jaar voor Tractebel werkt, prompt aan de deur gezet. Athérinos liet na de publicaties van de artikelen in Le Soir weten niet als zondebok te willen dienstdoen en zegt dat zijn oversten steeds wisten waar hij mee bezig was.

Athérinos werd opgevolgd door W.H. – we gebruiken initialen uit veiligheidsoverwegingen. “W.H. is een vriendelijke man, maar werd misleid als een kind,” zegt een ex-Tractebel-medewerker. “Hij ging naar Gazprom samen met Landsov, die in België de vertegenwoordiger is geweest van het Russische Nafta. Van Landsov wordt gefluisterd dat hij banden heeft gehad met de KGB. We moesten 20% op de transit hebben. W.H. tekende eind 1998 een contract voor 11% gas en 20 miljoen dollar cash. Wij hadden 15% op het oog en zeker geen cash want die krijg je toch nooit.” En inderdaad: cash kwam er niet. W.H. verdween uit Kazachstan en er werd een nieuw contract onderhandeld dat resulteerde in een fee van 15%.

De Kazachse operaties zijn verlieslatend. In 1998 bedroeg het verlies al 208 miljoen frank, in 1999 liep het op tot 1,2 à 1,5 miljard frank. De hoger genoemde gasreserves rekenen we hier niet mee. Tractebel heeft een provisie van 8 miljard frank aangelegd (zie kader: Broek gescheurd). Een pijnlijke zaak die bij moedermaatschappij Suez Lyonnaise des Eaux zeker niet geapprecieerd wordt, want Tractebel is de voornaamste winstleverancier van Suez.

Jean-Pierre Hansen – die de plaats van Bodson heeft overgenomen in een onvervalst koningsdrama – stelde op le quatorze juillet 1999 een crisismanager, Pierre Bocquet, aan. Bocquet en Hansen kennen elkaar van in de jaren zeventig toen ze samen in een ministerieel comité zaten dat een mogelijk staatsbelang in de elektriciteits- en gasmarkt onderzocht. Bocquet heeft nu een eigen consultancybureau. Zegt een ex-medewerker van Tractebel: “Bocquet krijgt 1 miljoen frank per maand en onbeperkte onkosten. Na een paar weken levert hij een rapport af: alles in Kazachstan zit verkeerd. Over alle contracten moet opnieuw worden onderhandeld. Nochtans heeft hij met niemand van het management ter plaatse gepraat. Hij heeft iedereen ontslagen. Hij verklaart dat hij de woordvoerder van Suez-topman Gérard Mestrallet is.” Bocquet ontkent dit laatste ten stelligste.

Voor wie rijdt Bocquet, Tractebel of Suez? Suez heeft naar verluidt ook nogal wat interesse voor Kazachstan. Gaz de France was een van de drie kandidaten om de gasconcessie te verwerven. En wellicht gaat Gaz de France straks in tandem met Suez. Bovendien heeft Gaz de France een 50/50-joint venture met Gazprom ( F.R.A. Gaz). Het ontslag van alle medewerkers met kennis van Kazachstan, het niet verrekenen van de gasreserves, het lobbywerk van de Franse ambassade tegen Tractebel, de lekken in de (Franstalige) pers – door Suez zeggen sommigen – van het voor Tractebel bezwarende gerechtelijk onderzoek tegen de partners… het wijst allemaal op een verborgen agenda.

Het elektriciteitsproject is niet rendabel omdat de Kazachse regering prijsverhogingen van de elektriciteitstarieven weigert. Voor de regering is dat politiek trouwens niet haalbaar omdat de bevolking de nodige koopkracht mist. Daarbij kwam de devaluatie van de lokale munt, de tenge, met 50%. Tractebel verkeek zich op de ontwikkeling van de Kazachse economie, het gebrek aan rechtszekerheid en de atmosfeer van corruptie.

Omdat de overheid de tarieven niet wil verhogen, heeft Tractebel een internationale procedure voor de arbitragecommissie in Stockholm aangespannen. Als Tractebel en de Kazachse overheid op 20 februari niet tot een vergelijk komen, zal Stockholm een beslissing nemen. Krijgt Tractebel gelijk en blijft de Kazachse regering dwarsliggen, dan is dat voor de groep een gegronde rechtsreden om zich uit het project terug te trekken zonder de beloofde investeringen te doen. Dat is belangrijk, want de provisie van 8 miljard dekt wel de betaalde aankoopsommen en kredietlijnen bij de bank, maar niet eventuele schadevergoedingen voor niet-naleving van investeringsverplichtingen. Wanneer Tractebel beweert met die 8 miljard volledig veilig te staan, is dat dus zeker niet het geval. Volgens een kenner van het dossier zou het dubbele bedrag wel eens noodzakelijk kunnen zijn.

Voor het elektriciteitsproject lijkt het nog best mogelijk onder de verplichtingen uit te komen, maar voor het gasproject ligt de zaak heel wat gecompliceerder. Omdat het hier louter om transit gaat, heeft Tractebel weinig of geen gronden om zich te beroepen op een arbitragecommissie. Onderhandelingen met de partners en de Kazachse overheid zijn de enige uitweg. En daarvoor heeft Tractebel momenteel erg zwakke kaarten.

Er zijn enkele pistes voor de afwikkeling van de gasconcessie. De eerste is gewoon doorgaan. De verzuurde relaties met de partners, de risico-averse Tractebel-top en de geheime agenda van Suez maken deze piste eerder twijfelachtig.

De tweede is een verkoop aan een internationale groep. Maar met alle problemen (eventuele corruptie, onbetrouwbare minderheidsaandeelhouders, mogelijke processen…) is ook deze piste moeilijk bewandelbaar. De minnelijke schikking waarover Tractebel en de partners momenteel zouden onderhandelen, kan wel een groot deel van die hinderpalen wegnemen. Er is trouwens in het verleden wel degelijk interesse geweest. Tractebel heeft onder andere met Shell verkennende gesprekken gevoerd. Maar of Suez zal toelaten dat Tractebel verkoopt aan rechtstreekse concurrenten is zeer twijfelachtig.

Daarom is de derde piste de meest logische. De gasconcessie kan aan Itera en/of Gazprom worden verkocht. Het gastradingbedrijf Itera van Igor Makarov speelde tussenpersoon tussen Gazprom en Tractebel in 1997 en sloot met Tractebel ook een 50/50-joint venture, Energas. Die stond in voor gasverkoop aan derden. Naar verluidt was Bodson aanvankelijk gekant tegen die joint venture.

Crisismanager Bocquet zou, volgens een waarnemer met Gazprom- en Itera-connecties, aan Itera een koopprijs hebben voorgesteld van 30 miljoen dollar. Een bevestiging hiervan konden we niet krijgen. De koper zou ook de bankverplichtingen overnemen. Toch zal Tractebel een diepe put in Kazachstan achterlaten (zie kader: Broek gescheurd).

Merkwaardig is dat Pierre Bocquet Itera benaderde via een tussenpersoon, ene Gregory Luchanski. Luchanski bouwde een kwalijke reputatie op in enkele Russische privatiseringsdossiers. In mei 1999 was hij gezien met de president, naar verluidt om samen met Igor Makarov van Itera de gaslicentie af te pakken van Tractebel. En nu praat hij met Bocquet over een verkoop. Waarom Bocquet die tussenpersoon nodig heeft om een firma te benaderen waarmee Tractebel zeer goede banden heeft, valt niet uit te leggen.

Tractebel beweert dat het Itera en Luchansky zijn die Bocquet hebben benaderd. En volgens hen is de rol van Luchanski uitgespeeld omdat de piste niets heeft opgeleverd en omdat een deal met Itera alleen niet mogelijk is. Gazprom moet ook bij de onderhandelingen worden betrokken. Aan Trends verklaarden de partners dat zij alleen onderhandelingen met Gazprom nuttig vinden. Daar zijn ook politieke redenen voor (in Rusland komt economie vaak neer op politiek). Itera heeft in de verkiezingsstrijd de kaart Primakov-Roetsjkov gespeeld en dat is de verkeerde gebleken. Moskou heeft Tractebel dan ook laten weten dat “Itera niet bestaat”.

Inmiddels is de situatie in Kazachstan grondig veranderd. Op 17 december vorig jaar hebben Rusland en Turkmenistan een contract gesloten over de levering van 20 miljard kubieke meter gas. Dat gas zal door de pijpleidingen van Tractebel in Kazachstan lopen, goed voor een transit fee van 15% gas, omgerekend tegen 40 dollar per 1000 kubieke meter, goed voor 120 miljoen dollar. Dat is 90 miljoen (!) meer dan de verkoopprijs.

Het contract kwam er onder druk van president Poetin, die in het licht van de nakende verkiezingscampagne zich niet kan veroorloven zonder gas te vallen. Bovendien past dit in het strategische spel tussen de Verenigde Staten en Rusland. Rusland wou van geen Turkmeens gas weten tot de VS en de Turkmenen samen in het bouwproject van een zuidelijke pijplijn stapten die langs de Kaspische Zee naar Georgië en zo naar Turkije loopt. Met dat project wilde de VS vermijden dat Europa te afhankelijk wordt van Rusland voor zijn gas. Het Kremlin begreep de demarche van Washington en tekende plots het contract met Turkmenistan. Omdat de noordelijke route (langs Kazachstan) korter en dus goedkoper is, lieten de Turkmenen de Amerikanen in de kou staan.

Wie is de winnaar

van dit politieke spel op het allerhoogste niveau? Tractebel met zijn gasnetwerk. En net nu er na twee jaar eindelijk volop gas door de leidingen van Tractebel gaat lopen, willen de Belgen van hun netwerk af. Daarbij komt dat de zuid-noordlijn doorloopt naar Hongarije, waar Tractebel een grote gasgestookte elektriciteitscentrale heeft staan. Is men op het Brusselse Troonplein echt zo dom? Gaat de voorzichtigheid van Jean-Pierre Hansen zo ver dat ze omslaat in onkunde? Of spelen er andere belangen dan louter economische? Dan belanden we op de rue d’Astorg in Parijs, bij Suez.

We vatten het even samen: Tractebel verkoopt aan Gazprom, de grote internationale groepen blijven daardoor weg uit het strategische Kazachstan en Suez sluit tegelijkertijd een geheim akkoord met Gazprom. En straks kan Gaz de France zijn rol in Centraal-Azië gaan spelen. Te machiavellistisch gedacht? Dat zei men ook toen voorspeld werd dat Suez Tractebel binnen de kortste keren volledig zou binnenhalen.

Maar het kan nog altijd erger. Volgens onze informatie heeft de Kazachse overheid recentelijk een nationale gasmaatschappij opgericht die klaarstaat om in geval van nood het netwerk van Tractebel over te nemen. Zonder vergoeding uiteraard. Dat zou geen primeur zijn voor Kazachstan. En dat de Chodiev-groep zeker geen geld zal verliezen aan de Kazachse uitstap van Tractebel staat als een paal boven water.

Wat ons uiteindelijk brengt bij de vraag die we op de omslag stelden: Is Tractebel naïef, corrupt of gerold? Het maakt niet uit wat u hebt geantwoord, alle antwoorden waren juist. Zolang we onder corrupt ook het bewust laten betijen van corruptie verstaan.

daan killemaes guido muelenaer