Auteur Amitav Ghosh vreest dat Westen niet klaar is voor de nieuwe wereldorde: ‘De klimaattransitie gaat vooral om macht’

De klimaattransitie draait om meer dan alleen het verduurzamen van de economie, zegt de Indiase auteur Amitav Ghosh. “We maken een nooit geziene verschuiving mee. De macht is langzaam maar zeker aan het opschuiven naar het Oosten. Het Westen is helemaal niet voorbereid op die verandering.”

Hij kreeg van de dokter het advies in bed te blijven wegens een zware verkoudheid, maar toch verschijnt Amitav Ghosh stipt op het afgesproken moment op mijn computerscherm vanuit Brooklyn, New York. Hij vraagt om enige clementie en om de camera weer te mogen uitzetten na onze virtuele kennismaking, maar hij staat er wel op het interview te laten doorgaan. Want dat zijn jongste essaybundel morgen ook in het Nederlands verschijnt, doet hem veel plezier. Nederland speelt een belangrijke rol in dat boek, met verwijzingen naar het koloniale verleden en de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). “Het Nederlandse kolonialisme was vaak ongelooflijk barbaars”, zegt hij. “Mijn boek begint met de uitroeiing van de bevolking op de Banda-eilanden. De Nederlanders eisten het monopolie op de handel in nootmuskaat op. De vrucht die zolang voor de rijkdom en de welvaart van de eilandbewoners had gezorgd, werd na de komst van de kolonialen hun ondergang. En tegelijk hebben de Nederlanders een lange traditie in het erkennen van de wreedheden en de fouten die ze hebben begaan als koloniale macht. Het was voor mij alleen mogelijk de misdaden op de Banda-eilanden, die we nu als een genocide zouden bestempelen, te reconstrueren dankzij het werk van een Nederlandse historicus uit de jaren 1880. Zelfs de Nederlandse koningin Wilhelmina erkende vorige eeuw al dat het kolonialisme op Java veel leed had veroorzaakt. Dat is toch opmerkelijk. Van het Britse koningshuis hebben we nog nooit zoiets gehoord.”

De boeren moeten het probleem oplossen dat de Europese Unie door haar industrialisatiepolitiek zelf heeft gecreëerd

En toch riep premier Mark Rutte enkele jaren geleden in het Nederlands parlement op om iets van de oude VOC-mentaliteit te herstellen.

AMITAV GHOSH. “Ja, dat herinner ik me. Maar hij kreeg ook meteen forse kritiek op die uitspraak. Dat vind ik even belangrijk. Vergeet ook niet dat Nederland een van de eerste landen was die standbeelden van koloniale helden weghaalden. Al in de jaren zestig werden beelden van Jan Pieterszoon Coen, toch de oprichter van het Nederlandse imperium in de East-Indies, neergehaald.”

Een van uw stellingen is dat het kolonialisme nog altijd een belangrijke invloed heeft op de klimaattransitie. Enerzijds omdat westerlingen het zich moeilijk kunnen voorstellen hoe erg het klimaat verandert, maar ook omdat de gebieden die door koloniale terravorming zijn aangepast, nu tot de meest kwetsbare van de planeet behoren.

GHOSH. “Je ziet het overal. Het specifieke aan koloniale terravorming was dat kolonisten de aarde probeerden te herscheppen naar Europees voorbeeld. Het ging niet om ecologisch verantwoorde aanpassingen zoals de inheemse volkeren al eeuwen hadden gedaan om het land vruchtbaar en gezond te houden, het ging om het creëren van een nieuw soort land. Gebieden die vroeger schuiloorden waren bij een ramp, zijn nu erg kwetsbaar. Maar het allerergste zijn de gevolgen in het Amerikaanse Midwesten. Sinds de jaren veertig is men daar met elektrische pompen het fossiele water gaan oppompen – water in diepe aardlagen dat afkomstig is van oude ijskappen, en dat niet wordt aangevuld. Die reserves zijn nu zo goed als opgebruikt. De watervoerende lagen in de grond bevatten daar nauwelijks nog water.”

We gunnen de planeet onvoldoende tijd om te herstellen, als dat in dit geval al zou kunnen?

GHOSH. “Precies, die waterlagen hebben duizenden jaren nodig om te herstellen, dat water komt niet zomaar terug. Maar het allerergste is dat de Amerikanen dat systeem ook hebben geëxporteerd. In Saudi-Arabië werd het fossiele water opgepompt om gras te kweken voor de export. Wie bedenkt zoiets? Nu is het gestopt, want de grond is helemaal uitgedroogd. Hetzelfde in India: de zogenoemde groene revolutie daar was alleen mogelijk dankzij het massale gebruik van kunstmest, pesticiden en het water uit de diepste watervoerende lagen, die nu ook zo goed als droog staan. Bovendien kregen de landbouwers daar ook nog eens subsidies voor, want elektriciteit is gratis voor landbouwers in dat deel van India. Het is een ramp. Heel het noordelijke deel van het land, waar ongeveer 300 miljoen mensen wonen, dreigt de komende jaren zonder water te vallen. En dan stuikt die hele groene revolutie in elkaar. Dat wordt een catastrofe, met vele duizenden klimaatvluchtelingen als gevolg.”

Waarom komt daar niet meer protest tegen?

GHOSH. “De traditionele boeren hebben nauwelijks een stem. Het hele landbouwsysteem is vervangen door kapitalistische landbouw, waarbij alleen winstmaximalisatie op korte termijn primeert. Het enige hoopvolle dat ik zie, is dat in bepaalde delen van India de oude traditionele vormen van landbouw weer in ere worden hersteld, maar het blijft bij kleine initiatieven. Jarenlang zijn die vormen van landbouw, die aandacht hebben voor de gemeenschap, bestempeld en weggezet als achterlijk, inefficiënt en onderontwikkeld.”

In Europa zie je her en der dezelfde beweging, zoals de nadruk op de korte keten.

GHOSH. “Ja, al moeten we zeggen dat uitgerekend de Europese Unie een van de grote schuldigen is, omdat ze overal een model van geïndustrialiseerde landbouw heeft opgedrongen. Daarom zijn er nu in Nederland en België meer varkens dan mensen en moet het stikstofprobleem worden aangepakt. De boeren moeten het probleem oplossen dat de Europese Unie door haar industrialisatiepolitiek zelf heeft gecreëerd. Terwijl landbouwers niet meer kunnen overleven als ze niet opschalen.”

Die geïndustrialiseerde landbouw is een economisch probleem, maar toch zegt u dat de hele klimaattransitie om meer gaat dan alleen het verduurzamen van de economie en technologische innovatie, zoals in het Westen vaak wordt gedacht.

GHOSH. “De economie zit ingekapseld in de dominante geopolitieke structuren, en die zijn toch in de eerste plaats militair. Die geopolitieke machtsverhoudingen zijn essentieel voor de aanpak van de planetaire klimaatcrisis. Het is ironisch dat mijn boek in het Engels uitkwam vóór de oorlog in Oekraïne, waar we nu kunnen zien hoe de geopolitieke verhoudingen op scherp worden gezet. En die gaan vooral ook over fossiele brandstoffen en wie daar de controle over heeft. We maken een nooit geziene machtsverschuiving mee. De afgelopen vijfhonderd jaar heeft het Westen de wereld gedomineerd, maar die macht is langzaam maar zeker aan het opschuiven naar het Oosten, vooral naar China. Daar schuilt een groot gevaar in. Het is een grote breuk die eraan zit te komen.”

In Saudi-Arabië werd het fossiele water opgepompt om gras te kweken voor de export. Wie bedenkt zoiets?

Is er een gevaar dat die transitie niet vredig zal verlopen?

GHOSH. “Ze zou zelfs extreem gewelddadig kunnen zijn. Vooral omdat het Westen helemaal niet is voorbereid op die verandering. Het hele Amerikaanse systeem is gebaseerd op fossiele brandstoffen en op de bescherming van de producenten en gebruikers ervan. Iemand heeft de Amerikaanse militaire vloot ooit eens de grootste beschermer van de olieproductie genoemd. Dat is niet zo ver bezijden de waarheid. Amerika bepaalt wie toegang heeft tot gas en olie, en wie niet, zoals het deed met Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het hele systeem van de petrodollars ondersteunt die machtsverhoudingen.”

Toch investeren ook de Verenigde Staten onder president Joe Biden massaal in de omschakeling naar hernieuwbare en groene energie. Dat is een kans. Of niet?

GHOSH. “Ik zou willen dat het een kans was, maar ik vrees van niet. Kijk wat er de afgelopen dagen is gebeurd, met alle hommeles over die zogenoemde Chinese spionageballon. Ondertussen zijn over het hele land verscheidene ufo’s gesignaleerd en neergehaald. Beleidsmakers en experts zijn hier vaak snel hysterisch, ik vind dat heel opmerkelijk.”

Dus is de vraag: hoelang is deze machtsverhouding nog houdbaar in tijden van klimaatcrisis. Of niet?

GHOSH. “Dat is helemaal de juiste vraag. Kunnen de Verenigde Staten omschakelen naar het gebruik van andere vormen van energie, terwijl ze hun dominantie over de wereld behouden? Voor mij is het antwoord op die vraag duidelijk ‘nee’. De belangrijkste reden is dat de Chinese overheid deze transitie veel sneller heeft zien aankomen, en dat China nu vrijwel een monopolie heeft op geavanceerde technieken voor zonne-energie. Daardoor verschuift de machtsbalans. En mensen in het Westen zijn daar psychologisch helemaal niet op voorbereid.”

Dus de vraag die we ons moeten stellen is ook: zijn we bereid in een minder machtig land te wonen, met minder invloed?

GHOSH. “Zeker. Al is het voor Europeanen wel nog iets anders dan voor Amerikanen, denk ik. Hoewel de Europese Unie natuurlijk een belangrijk onderdeel van het dominante Westen is, denk ik niet dat veel Belgen het gevoel hebben dat hun land een wereldmacht is. Zelfs Duitsers, Italianen en Spanjaarden hebben niet dat gevoel. De transitie die eraan zit te komen, zal psychologisch veel harder aankomen in de Angelsaksische landen.”

U zegt ook: de wereld is zich wel aan het voorbereiden op die transitie, maar niet op de juiste manier?

GHOSH. “De meeste landen doen wel iets aan de omschakeling naar hernieuwbare energie, maar bereiden zich toch vooral voor op de komende machtsstrijd. Er wordt nog altijd meer geïnvesteerd in militair materieel dan in de klimaattransitie. De afgelopen maanden heeft Groot-Brittannië voor 2,3 miljard dollar aan militair materieel geleverd aan Oekraïne. Voor de slachtoffers van de aardbeving in Turkije en Syrië is veel minder geld, terwijl we straks geconfronteerd zullen worden met de vluchtelingen door die natuurramp. Dat duidt erop dat een land als Groot-Brittannië, maar ook de Verenigde Staten, oorlog veel belangrijker vindt dan het welzijn van de mensen. Dat de staat er is om voor iedereen te zorgen, is toch een soort fantasie geworden. De staat is er vooral om de belangen van de heersende klasse veilig te stellen. Net daarom ook vrees ik dat de komende transitie niet vredig zal verlopen.”