De Nieuwe Zijderoute: de Chinese wereld waar niemand wil wonen

Met de Nieuwe Zijderoute tekenen zich de contouren van een Chinese wereld af. Peking heeft maar één probleem: niemand wil in die wereld wonen.

In Centraal-Azië is de Nieuwe Zijderoute een feit. Toch wat infrastructuur betreft. We komen aan in Kazachstan, in de splinternieuwe haven van Kuryk aan de Kaspische Zee. Een kaarsrechte spoorweg verdwijnt er in wat het grote niets lijkt. Aan het andere uiteinde, ruwweg 3000 kilometer verder, ligt Khorgos, een logistiek complex op de grens met China, waar ook een nieuwe stad moet verrijzen. Het is maar een van de vele voorbeelden van hoe in de regio de puzzelstukjes voor een moderne versie van de eeuwenoude handelsroutes op hun plaats vallen.

China slaagt zo waar anderen gefaald zijn. Een pak internationale instellingen, de Verenigde Staten, Europa, Japan: allemaal hebben ze sinds de val van de Sovjet-Unie een investeringsprogramma voor Centraal-Azië gelanceerd. Vaak is het bij vage plannen en beloftes gebleven. China daarentegen heeft er de afgelopen jaren wel grof geld tegenaan gegooid.

Voor China is de Nieuwe Zijderoute dan ook veel meer dan een losse verzameling infrastructuurwerken. Het is het belangrijkste project van president Xi Jinping, bedoeld om de internationale opgang van het land in goede banen te leiden. Belangrijker nog dan Chinees beton en staal is daarom of een Chinese wereld vorm begint te krijgen. Met die vraag in het achterhoofd reizen we door Centraal-Azië.

Oude Zijderoute

In Oezbekistan zijn we aanbeland in de wereld van de historische zijderoute. Hier trokken eeuwenlang karavanen beladen met goederen in alle windrichtingen. Vandaag leggen vooral toeristen die weg af. Ze komen zich vergapen aan de schoonheid van de moskeeën en de madrassa’s in historische steden als Khiva, Bukhara en Samarkand.

Opvallend in de belangrijkste handelscentra langs de zijderoute is dat nauwelijks een spoor van China te bekennen is. Dit was in de eerste plaats een islamitische wereld. Iedere Oezbeek zal er fijntjes op wijzen dat niet de Chinezen, maar zijn Turkse voorouders handeldreven met de verste uithoeken van de wereld, en zo voor de verspreiding van wetenschap, filosofie en religie hebben gezorgd. In Samarkand beweert onze gids zelfs stellig dat er nooit een ‘Chinese’ zijderoute is geweest.

Chinees beleid

In de Oezbeekse hoofdstad Tasjkent overheerst die andere grote historische invloed op de regio: Rusland. Na een verwoestende aardbeving in 1966 is de stad volledig heropgebouwd. De talloze appartementsblokken doen vermoeden dat die heropbouw door dezelfde fantasieloze architect is geleid.

In het beleid dat Tasjkent voert, valt wel een Chinese hand te herkennen. Drie jaar geleden kwam een einde aan het dictatoriale bewind van Islam Karimov. De nieuwe president, Shavkat Mirziyoyev, laat een wind van liberalisering door het land waaien, evenwel zonder grote politieke hervormingen. Oezbekistan lijkt zo een typevoorbeeld van hoe een Chinees model van ontwikkeling opgang maakt in de wereld.

Ook Kazachstan heeft leentjebuur gespeeld en introduceerde een jaar na China zijn eigen grootschalige infrastructuurplan, Nurly Zhol, dat overigens naadloos aansluit op Pekings plannen voor een Nieuwe Zijderoute.

De Chinezen zijn graag geziene gasten in de hoogste echelons van de macht in Centraal-Azië, omdat hun mix van leningen, handelsakkoorden en investeringsdeals zonder veel voorwaarden komt. Peking vraagt alleen steun voor zijn Eén-China-politiek ten opzichte van Taiwan en eist dat geen steun wordt verleend aan de opstandige etnische minderheden in de provincie Xinjiang, nochtans verwanten van de bevolking in Centraal-Azië. Voorts huldigt China het principe van non-interventie. De Nieuwe Zijderoute komt niet met vervelende eisen over democratie of respect voor de mensenrechten.

In Kirgizië en Tadzjikistan is de Chinese invloed pas echt voelbaar. De twee kleintjes in de regio hebben gretig hun ontwikkelingsplannen aan de Chinese trein vastgehaakt. Dat heeft die landen financieel afhankelijk gemaakt. Meer dan een derde van de Kirgizische overheidsschuld is in handen van de Chinese staatsbank Exim, voor Tadzjikistan is dat zelfs de helft.

De precieze voorwaarden voor die leningen zijn een goed bewaard geheim. De terugbetalingen zijn onder meer verbonden aan de levering van grondstoffen en concessies op mijnen. De projecten worden ook gebouwd met materialen uit China en uitgevoerd door Chinese bedrijven, die hun eigen personeel meebrengen. In Tadzjikistan is ook een Chinese militaire basis en onlangs doken berichten op dat het Volksleger de grens met Afghanistan bewaakt en niet langer de Tadzjieken zelf.

Kirgizië zit vooral economisch in een Chinese wurggreep, en dat niet alleen door zijn financiële afhankelijkheid. Om dat te begrijpen, moet u in de Dordoi-containerbazaar zijn, net buiten de hoofdstad Bisjkek. Het is een markt, meer een labyrint, die bestaat uit containers, die worden uitgebaat als winkeltjes. Je vindt er alles, van kleren, over schoonheidsproducten en speelgoed tot alle mogelijke elektronica. Die tsunami aan goedkope producten prijst alle lokale productie uit de markt en wringt dus de maakindustrie de nek om.

Instituties

Tadzjikistan en Kirgizië zitten ook in de Shanghai Cooperation Organisation (SCO). Het is veruit de grootste regionale samenwerking ter wereld (zie kaart). De SCO is in 2001 opgericht in de strijd tegen wat China de three evils noemt: terrorisme, separatisme en religieus extremisme. Intussen reiken de ambities veel verder. Er wordt militair samengewerkt en gesproken over een vrijhandelszone. De naam van de organisatie laat weinig twijfel over wie de lakens uitdeelt.

De SCO is niet het enige voorbeeld van hoe China instituties uitbouwt naar het voorbeeld van de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog. Met de Asia Infrastructure Investment Bank (AIIB) heeft het een speciaal vehikel opgezet voor de financiering van projecten langs de Nieuwe Zijderoute. Waarnemers zien er een mogelijke rivaal in voor het IMF en de Wereldbank, instellingen uit Washington. Het hoofdkwartier van de AIIB staat in Peking.

Het valt niet te ontkennen dat China almaar meer grip krijgt op de wereld. Op technologisch gebied worden de Chinezen stilaan onmisbaar. Ook in de financiële wereld zet China almaar meer de toon. Nog niet zolang geleden zetten beleggers Chinese cijfers vrolijk weg als propaganda. Vandaag gelden data over bijvoorbeeld de Chinese industrie als een belangrijke vinger aan de pols van de wereldeconomie en een indicatie van de impact van de handelsoorlog met de Verenigde Staten.

Anti-Chinese gevoelens

Die c hinaficatie van de wereld veroorzaakt heel wat ongerustheid, niet het minst in Centraal-Azië. De relatie met China wordt vaak aangeduid met een Chinees gezegde dat zich laat vertalen als ‘politiek warm, publiek koud’. Simpel gezegd: de politieke elite in Centraal-Azië ziet China graag komen, de man in de straat niet.

Bij de lokale bevolking groeit de ongerustheid over de economische en politieke ambities van China. En er is veel frustratie over het feit dat projecten naar Chinese bedrijven gaan, dat banen worden ingenomen en dat China met kostbare grondstoffen gaat lopen.

Er leven bovendien heel wat vooroordelen die nog stammen uit de lange geschiedenis van confrontaties tussen China en de nomaden uit de regio, en uit de tijd van de Sovjet-Unie, toen de bevolking de vrees voor China met de paplepel kreeg ingegoten. De angst voor het ‘gele gevaar’ wordt ook nog gevoed door populaire samenzweringstheorieën dat China in de regio vazalstaten wil installeren of er de oplossing ziet voor zijn overbevolking.

De Chinafobie heeft de voorbije jaren herhaaldelijk geleid tot protesten en uitbarstingen van geweld, onder meer in Bisjkek en Almaty. Dat maakt dat Chinese arbeiders op sommige plaatsen nog nauwelijks hun compounds mogen verlaten, uit vrees voor aanvaringen met de lokale bevolking.

Pr-campagne

China is zich ervan bewust dat die Chinafobie het belangrijkste obstakel vormt voor het succes van de Nieuwe Zijderoute. Het project moet daarom ook worden gezien als een enorme pr-campagne om het Chinese blazoen op te poetsen. De favoriete campagneslogan van president Xi luidt dat de Nieuwe Zijderoute bouwt op een Silk Road Spirit van samenwerking en gedeelde ontwikkeling.

Een concreet voorbeeld van die spirit is dat China jaarlijks duizenden studenten uit Centraal-Azië aantrekt. We komen er een tegen in Tasjkent, op zomervakantie bij zijn familie. Hij studeert al twee jaar logistieke wetenschappen in Yunnan. Zijn opleiding in China is gratis en hij krijgt een wekelijkse toelage om van te leven. Met zoveel gulheid hoopt Peking een generatie op te leiden die vertrouwd is met China en zijn kijk op de wereld.

China laat zich zo voor het eerst in met soft power, de kunst om als supermacht aantrekkelijk te zijn voor de rest van de wereld. Het instrument van China’s soft power bij uitstek zijn de Confucius-instituten. Die zijn verbonden aan universiteiten en je kunt er de Chinese taal en cultuur studeren. Critici vermoeden dat studenten er ook het Chinese wereldbeeld krijgen ingelepeld en dat de academische vrijheid er wordt beknot.

Heropvoedingskampen

Terwijl de Chinese pr-machine op volle toeren draait, loopt een internationale campagne om de wereld bewust te maken van de ‘heropvoedingskampen’ in Xinjiang, de westelijke Chinese provincie, waar etnische minderheden zoals de Oeigoeren, de Kazachen en de Kirgiezen wonen.

Een van de drijvende krachten achter de campagne is Aina Shormanbayeva van het International Legal Initiative (ILI). We ontmoeten haar in haar kantoor in Almaty. Ze verontschuldigt zich uitgebreid dat ze ruim een halfuur te laat op de afspraak is. Een medisch onderzoek van een aantal mensen die net de grens zijn overgestoken, duurde langer dan gepland. “Mensen worden zonder aanklacht opgesloten, gefolterd, verkracht en geïndoctrineerd. Wij hebben de getuigenissen van de slachtoffers”, zegt ze.

Het ILI zet zich vooral in voor etnische Kazachen. Shormanbayeva beklemtoont dat die al eeuwen in het gebied wonen. “De massale schending van de mensenrechten is begonnen kort na de protesten in Almaty in 2016. Eerst werden Kazachse paspoorten en reisdocumenten in beslag genomen, nadien volgden arbitraire detenties”, vertelt ze. “In de praktijk zijn die zogenaamde heropvoedingskampen gevangenissen, waar mensen worden opgesloten zonder juridische procedure.”

In de internationale media wordt doorgaans gesproken over 1 à 1,5 miljoen geïnterneerden. Volgens Shormanbayeva gaan de lokale tellingen richting 3 miljoen. Ze vindt dat het Westen meer druk moet uitoefenen om de kampen te sluiten, maar het lijkt erop dat niemand China te hard voor het hoofd wil stoten. “Als de economische belangen zwaarder wegen dan de mensenrechten, moeten ze dat maar gewoon toegeven. Je moet wel weten dat sommige producten die Europa invoert, het resultaat zijn van gedwongen arbeid en moderne slavernij.” Het is moeilijk voor te stellen hoe China veel zieltjes kan winnen, terwijl horrorverhalen uit Xinjiang blijven komen. Aan het einde van het gesprek vragen we toch maar of de Nieuwe Zijderoute kan slagen in zijn opzet het beeld van China bij de lokale bevolking bij te stellen. Het antwoord is veelzeggend: “Wij leven al eeuwen naast China. Niemand kent de Chinezen beter dan de Kazachen. Er heerst vooral wantrouwen.”