Professor Paul Bertrand (UCLouvain): ‘Niet zeker dat na een pandemie een homogeen economisch herstel volgt’

Veel omwentelingen in de geschiedenis van de mensheid gingen gepaard met een epidemie. Maar epidemieën kunnen heel uiteenlopende effecten hebben, zegt de mediëvist Paul Bertrand. “De stelling dat er een economisch herstel op volgt, dat leidt tot een herverdeling van de rijkdom, wordt niet bevestigd.”

De mediëvist Paul Bertrand is het hoofd van de afdeling geschiedenis van de UCLouvain. Al in januari, toen het coronavirus zich in China begon te verspreiden, zette hij met zijn studenten een project op om de geschiedenis van epidemieën en hun impact op samenlevingen in kaart te brengen.

Volgens Walter Scheidel, hoogleraar oude geschiedenis aan Stanford University, doen pandemieën de sociale ongelijkheid afnemen. Is dat ook uw analyse?

PAUL BERTRAND. “Zijn visie is interessant, maar epidemieën kunnen heel uiteenlopende effecten hebben. Sommige blijven lokaal, sommige zijn stedelijk of meer landelijk, andere verspreiden zich snel. Als je al die verschillen in ogenschouw neemt, wordt de stelling niet bevestigd dat na een pandemie een homogeen economisch herstel volgt, dat leidt tot een herverdeling van de rijkdom. Laten we de pest nemen, die onze regio’s heeft geteisterd van 1349 tot 1351. In Henegouwen, waar die golf goed is bestudeerd, kwam de epidemie om de tien à vijftien jaar terug, ten minste tot in de zestiende eeuw, waardoor 20 à 30 procent van de bevolking het leven verloor. Historici hebben lang geloofd dat die epidemie werd gevolgd door een economisch herstel en een demografische expansie. In werkelijkheid kwam er een grote migratie van het platteland naar de steden op gang, omdat er ruimte was ontstaan in de gedecimeerde steden.

“Maar aan de andere kant is er weinig twijfel over dat het geboortecijfer na die epidemie weer is gestegen en dat de economie ingrijpende veranderingen heeft ondergaan. In Douai zijn twee op de drie mensen die huur verschuldigd waren aan het ziekenhuis van Saint-Sauveur van de rekeningen verdwenen, omdat ze het slachtoffer van de ziekte werden. De grote religieuze instellingen die de economie in de middeleeuwen structuur gaven, kregen te maken met een radicale verarming. Het kostte hen vijf of zes jaar om te herstellen.”

De pest blijft het synoniem van een verwoestende pandemie.

BERTRAND. “De eerste pestpandemie verscheen in de neolithische periode, van 3000 tot 1000 voor Christus, van de Russische steppe tot het huidige Duitsland. Historici hebben geopperd dat de pest aan het einde van de vijfde eeuw de ineenstorting van het Romeinse Rijk heeft veroorzaakt – ‘de pest van Justinianus’ – maar die stelling is controversieel. Aan het einde van de dertiende eeuw kwam een pestepidemie uit China en de Centraal-Aziatische hooglanden. De ziekte verspreidde zich in tien jaar via Mongoolse invasies en de Zijderoute – gedragen door vlooien, knaagdieren en marmotten, zo wordt gedacht. Europa heeft toen naar schatting een derde van zijn bevolking verloren: ongeveer 25 miljoen op 75 miljoen mensen. Die pandemie trof niet alleen Europa, Iran, het Nabije Oosten, Egypte en het Arabisch schiereiland, maar ook West- en Centraal-Afrika. Ze verspreidde zich op een moment dat het klimaat veranderde. De temperatuur daalde, wat leidde tot hongersnood en een verzwakking van de bevolking.

“De pandemie in de zeventiende eeuw maakte in Italië 3 à 4 miljoen slachtoffers, wat een kolossaal aantal is. Eind achttiende eeuw was de pest vrijwel verdwenen uit onze streken. Maar in 1855 brak in China een nieuwe golf uit, die zich verspreidde naar India, met 10 miljoen doden tot gevolg. De ziekte trof Australië en San Francisco aan het begin van de twintigste eeuw. Zelfs onlangs waren er nog uitbraken, zoals in Madagaskar in 2017, met 124 doden.”

De Spaanse griep maakte wereldwijd meer slachtoffers dan de Eerste Wereldoorlog: tussen twintig en vijftig miljoen doden. Een soldatenkamp in Kansas werd in 1918 het eerst getroffen. Daarna besmette het virus via de legers de hele wereld. De Spaanse griep vertoont overeenkomsten met covid-19.

BERTRAND. “De Spaanse griep had wereldwijd een grote impact, maar raakte de bevolking minder omdat die net uit de Eerste Wereldoorlog kwam. De ziekte leek minder beangstigend dan de sterfte door de gevechten. De eerste patiënt was waarschijnlijk een soldaat in Kansas in 1918, maar er zijn sporen van het begin van die griep in Frankrijk en Engeland in 1916 en 1917. Het virus kreeg de bijnaam ‘Spaans’ omdat er in Spanje, een neutraal land tijdens de wereldoorlog, vrij over werd gesproken, terwijl de strijdende partijen de ziekte verzwegen.”

Hebben de ziektes die de Conquistadores vergezelden, geleid tot de ondergang van het rijk van de Inca’s en de Azteken? En zijn er andere landen ten onder gegaan door de gevolgen van een epidemie?

BERTRAND. “Niet alleen de indianen in Zuid-Amerika, ook die in Noord-Amerika kregen een fatale klap door de ziektes die de Europeanen meebrachten. Maar niet alle historici zijn het erover eens dat dat de oorzaak was van het verdwijnen van het Inca-rijk en het Azteekse rijk. Wel wordt erkend dat ziektes de lokale beroepsbevolking zo hebben uitgedund, dat de noodzaak aan werkkrachten de trans-Atlantische slavenhandel heeft aangemoedigd.

“In Constantinopel, de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk, leidden pestepidemieën tot eindeloze theologische debatten over de oorzaken van Gods toorn, waaraan die plaag werd toegeschreven. De Byzantijnse discussies verdeelden de maatschappij en verzwakten haar tegenover indringers vanaf de tijd van Justinianus tot het einde van het rijk in 1453. ”

Hoe veerkrachtig was de bevolking bij een grootschalige epidemie?

BERTRAND. “In het Westen is het moeilijk te spreken van veerkracht in de veertiende en vijftiende eeuw, aangezien de maatschappij zo zwaar getroffen werd door economische, sociale, politieke, demografische en gezondheidscrisissen, waarvan de Zwarte Dood de ergste was. En toch kan je niet veralgemenen: de Gouden Eeuw, de eeuw van de Verlichting en de negentiende eeuw werden ook getroffen door de pest of cholera. Ook na de Spaanse griep werden al die samenlevingen op de een of andere manier, langzaam maar zeker, nieuw leven ingeblazen.”