Historicus Walter Scheidel over de coronacrisis: ‘We kunnen in een ander maatschappelijk evenwicht terechtkomen’

De Oostenrijkse historicus Walter Scheidel laat zijn licht schijnen over de strijd tegen het coronavirus en de maatschappij na de crisis.

Het is nog niet te voorspellen hoe zwaar en diep de coronacrisis zal zijn. Gaat ze de geschiedenisboeken in als een kantelmoment richting een geheel nieuw samenlevingsmodel? Historici zullen zich over enkele jaren over die vraag buigen.

In de zoektocht naar historische parallellen komt men al snel uit bij het werk van de Oostenrijker Walter Scheidel, hoogleraar geschiedenis aan de vermaarde Amerikaanse Stanford-universiteit. Zijn onderzoek en boeken gaan over de geschiedenis van ongelijkheid en de opkomst en de ondergang van wereldmachten. Zijn recentste boek gaat over de ondergang van het Romeinse rijk. In het boek daarvoor, The Great Leveler, beschrijft hij hoe enkel grote rampen of gewelddaden in staat lijken te zijn de economische ongelijkheid terug te dringen. Dat idee lijkt in de huidige omstandigheden plausibeler dan enkele weken geleden.

Geschiedkundigen wagen zich niet graag aan voorspellingen. Toch laat Scheidel vanuit de werkkamer van zijn flat in New York voorzichtig zijn licht schijnen over het historische gewicht van de maatschappelijke en economische crisis waarin we ons bevinden.

TRENDS. Staan we op een historisch kantelpunt? Zal de wereld er anders uitzien na deze crisis?

WALTER SCHEIDEL. “Zover zijn we nog lang niet. Een ramp zoals de Tweede Wereldoorlog is van een andere orde. Het is nog te vroeg om te zeggen hoe zwaar deze crisis zal zijn. Als het slechtste scenario uitkomt en wereldwijd miljoenen mensen overlijden, dan zal dat een grote schok veroorzaken. Niet per se wegens die doden, maar wegens het effect op het globale systeem. Als dat groot genoeg is om een ontwrichting te veroorzaken, kunnen we in een ander maatschappelijk evenwicht terechtkomen.”

Uit uw onderzoek en boeken blijkt dat een drastische terugval van de ongelijkheid alleen maar gebeurt na een ramp of een enorm gewelddadige periode. Gaan we daar naartoe?

SCHEIDEL. “Dat zijn mijn bevindingen, maar dat is geen natuurwet. De geschiedenis toont wel aan dat een plotse en scherpe vermindering van de ongelijkheid vaak veroorzaakt wordt door grote rampen. Dat hoeft niet zo te zijn, maar het is wel al eeuwen zo, dus kunnen we aannemen dat dat zo zal blijven. Hoe ernstiger de crisis, hoe groter de kans dat ze een effect op de ongelijkheid zal hebben. Kijk naar vandaag. We hebben het al een generatie lang over de oplopende ongelijkheid, maar er verandert niets aan. Een substantiële verandering vergt blijkbaar wel altijd een ontwrichting die groot genoeg is.”

Zijn er in de geschiedenis gebeurtenissen die te vergelijken zijn met wat we nu meemaken?

SCHEIDEL. “Je ziet veel vergelijkingen met de pest in de middeleeuwen of de Spaanse griep een eeuw geleden. Ik zie ook belangrijke verschillen. Zo zal de sterftegraad nu zelfs in het slechtste scenario veel lager liggen dan bij vergelijkbare gebeurtenissen uit het verleden. Ook de slachtoffers zijn anders. Dit virus treft vooral oudere mensen. In die historische voorbeelden werden vooral mensen op arbeidsleeftijd getroffen. Dat maakt economisch een groot verschil. Voorts is de wereld enorm veranderd tegenover een eeuw geleden, en zeker tegenover de middeleeuwen. Daarom zijn de gevolgen van deze crisis moeilijk te voorspellen. Er bestaat geen vergelijkingsmodel.”

Zijn er gelijkenissen met die historische voorbeelden?

SCHEIDEL. “Zeker. Bij zulke crises hangen de gevolgen en de effecten sterk af van de aanpak, van hoe een samenleving er beleidsmatig op reageert. Zo’n crisisfenomeen, in dit geval een virus, heeft medische, demografische en maatschappelijke gevolgen. Die worden vormgegeven door het beleid dat er als antwoord op volgt.”

Ziet u daar nu belangrijke verschillen?

SCHEIDEL. “Ja. Vergelijk de Chinese aanpak met die van bepaalde westerse landen. Of kijk naar de laksheid in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, in vergelijking met de rest van Europa. De effecten van dat verschil in aanpak zullen we pas op lange termijn kennen, maar de verschillen zijn nu wel al opmerkelijk. Dat was vroeger ook altijd zo. Wanneer eenzelfde fenomeen meerdere landen trof, verschilde de uitkomst van land tot land door het verschil in aanpak.”

Hoe ervaart u de reactie in de Verenigde Staten?

SCHEIDEL. “Die is beschamend. Ik besef dat het voor Oostenrijk makkelijker is met slechts 8 miljoen inwoners, maar hier in de VS oogt het beeld niet fraai. In meer neoliberale landen waar de rol van overheden ver is teruggedrongen, zoals de VS en het VK, zie je de zwakheden steeds meer naar boven komen.”

Is het nu al mogelijk in te schatten hoe groot deze pandemie en de bijbehorende crisis zullen zijn in historisch perspectief?

SCHEIDEL. “Dat hangt van veel factoren af, zoals de scherpte van de economische terugval en hoelang het herstel duurt. Een facto is ook of overheden genoeg middelen kunnen ophalen om dat herstel te betalen.”

Wat leert de geschiedenis ons over de mogelijke langetermijneffecten van zo’n crisis?

SCHEIDEL. “Hoe langer het duurt en hoe erger de crisis is, hoe groter de kans dat ze het beleid en de politiek van de toekomst zal beïnvloeden. Na elke grote ramp krijg je een verschuiving in wat mensen willen. Wat voordien politiek niet mogelijk was, lukt nadien vaak wel.”

Hoe zou zo’n verschuiving er nu kunnen uitzien?

SCHEIDEL. “Ik neem de VS als voorbeeld. Ik verwacht hier vanaf nu meer steun voor progressievere beleidsmaatregelen, zoals een betere toegang tot gezondheidszorg of een betere sociale bescherming van werknemers. De pandemie belicht de tere punten van het systeem. Die kun je niet meer negeren. In Europa zal het minder die richting uitgaan. Daar is de welvaartsstaat vergevorderd en is er minder ruimte voor nog meer overheidsinterventie.”

Ziet u het gebrek aan een gezamenlijke aanpak als een teer punt voor de EU?

SCHEIDEL. “De EU kan niet veel doen, de lidstaten hebben het heft in handen. Dat kan op termijn het gezag van de EU aantasten en dat van de lidstaten vergroten. Achteraf zullen de landen het herstel misschien coördineren, maar ook daar zullen verschillende landen verschillende noden hebben. Dat kan de Europese eenheid onder druk zetten.”

Kenmerken episodes als deze zich vaak door onconventionele maatregelen als reactie op een crisis of ramp?

SCHEIDEL. “Dat zag je al bij de uitbraak van de pest in de middeleeuwen. De quarantaine die je nu ziet, dateert van die tijd. Ze is uitgevonden door de Italiaanse stadstaten, die mensen dwongen thuis te blijven en steden afsloten. Dat was toen revolutionair. Zulke ad-hocmaatregelen blijven achteraf vaak van toepassing.”

Welke maatschappelijke gevolgen hadden die maatregelen toen?

SCHEIDEL. “Het feodale systeem is toen sneller verdwenen omdat er een tekort aan werklieden was. De adel kon mensen niet langer dwingen zomaar voor hen te werken en gewone mensen begonnen zich vrijer te bewegen. De machthebbers van toen probeerden dat tegen te houden, maar in ruil moesten ze de mensen meer vrijheid geven. Wanneer de heersende instellingen er niet in slagen een crisis te bezweren, tast dat hun autoriteit aan.”

Verwacht u dat gezondheidswerkers na deze crisis sterker zullen staan in loononderhandelingen?

SCHEIDEL. “Ik mag hopen van wel. Het kan ook een effect hebben op migratie, doordat bijvoorbeeld West-Europa meer gezondheidswerkers uit Oost-Europa zal aantrekken, of de VS uit Mexico.”

Welk soort onconventionele maatregelen acht u mogelijk als reactie op deze crisis?

SCHEIDEL. “In de VS zullen er eisen komen voor een toegankelijkere gezondheidszorg, ziekteverlof voor werknemers en een betere sociale bescherming van zelfstandigen en ondernemers. De Amerikaanse gezondheidszorg en sociale bescherming liggen al langer onder vuur. Zulke veranderingen kunnen tijdelijk zijn, maar vaak blijven ze bestaan. Daarom houden conservatieven die boot zo lang mogelijk af, ze weten dat nieuwe maatregelen niet zomaar weer verdwijnen. Mogelijk komt er in de VS een progressiever beleid, niet dankzij de retoriek van Bernie Sanders, maar wel door de huidige crisis.”

Leert de geschiedenis ons iets over hoe een ramp of crisis te bestrijden?

SCHEIDEL. “In essentie gaat het over de capaciteit en de daadkracht van overheden. Die zijn nu tot meer in staat dan ze ooit geweest zijn. Mede omdat ze zich via belastingen een groot deel van het bbp toe-eigenen.”

Zijn we als samenleving beter uitgerust om zulke crises aan te pakken?

SCHEIDEL. “Op het gebied van de wetenschap zeker wel. Het DNA van dit virus is al helemaal binnenstebuiten gekeerd, in kaart gebracht en over heel de wereld verspreid. In deze crisis ligt ons lot in de handen van wetenschappers in plaats van politici. We moeten dat beseffen. Op het gebied van infrastructuur staan we er ook beter voor dan vroeger, maar de vraag is of je ooit goed genoeg kunt voorbereid zijn op een crisis zoals de deze.”