Basisinkomen: hoe maak je van een dure droom een betaalbare realiteit?

Het basisinkomen geeft geld aan mensen zonder iets in ruil te verwachten. Volgens de enen dé remedie tegen armoede en ongelijkheid, volgens anderen de katalysator voor de creativiteit bij het volk. Of wordt het vooral een fatale factuur?

Als de overheid u elke maand een bedrag uitbetaalt voldoende om van te leven, belastingvrij, tot aan uw dood, en zonder verplichting tot tegenprestatie, wat zou u dan doen? Op uw luie krent gaan zitten? Of, bevrijd van de zorg voor het primaire overleven, met plezier gaan werken, een opleiding volgen, of een eigen bedrijf opstarten?

“Het is een illusie”, gromt Beat Kappeler, economisch commentator van de Zwitserse kwaliteitskrant Neue Zürcher Zeitung am Sonntag. Zwitserland houdt volgend jaar een referendum over de vraag of het basisinkomen in de grondwet moet worden geschreven. “Het is een illusie dat een basisinkomen de aard van de mensen plots zal veranderen, dat ze 42 uur per week zullen blijven werken zoals nu in Zwitserland, en dat ze een inkomstenbelasting van 50 procent zullen betalen. Want zo’n tarief wordt noodzakelijk voor de financiering van een basisinkomen van 2500 Zwitserse frank (2260 euro, nvdr) per maand. Vandaag betalen de Zwitsers veel minder inkomstenbelastingen.”

Door automatisering en robotisering worden almaar meer werknemers overbodig, zeggen de voorstanders van het basisinkomen. Armoede en ongelijkheid nemen toe. Tegelijk brengt de economie ongekende rijkdommen voort, dankzij doorgedreven technologie en productiviteit. Geef elke mens een fair aandeel in die rijkdom. Dat komt de sociale cohesie en democratie ten goede. Het zal van de mensen verantwoordelijke burgers maken. En het zal de vrijheid versterken: mensen zullen echt kunnen kiezen wat ze willen doen met hun leven.

Een gat van 50 miljard

Dat klinkt mooi. Maar wat zijn de kosten? Als België aan alle inwoners ouder dan 18 jaar een basisinkomen geeft van zowat de armoedegrens, 1075 euro per maand, dan kom je aan 121 miljard euro of 30 procent van het bbp, rekent Stijn Decock uit, hoofdeconoom van werkgeversorganisatie Voka. Het basisinkomen mag dan al stempelgeld, pensioenen en ziekte-uitkeringen vervangen, er blijft een gat van 58 miljard euro, of pakweg 50 miljard euro als je ook de minderuitgaven aan administratie en ambtenaren meerekent.

De voorstanders willen het gat dichtrijden met een taxshift. Concreet zal dat neerkomen op een belastingverhoging, volgens Decock. Want andere overheidsuitgaven als onderwijs, veiligheid en rentelasten blijven gewoon doorlopen. De 50 miljard euro extra uitgaven voor het basisinkomen zullen dan leiden tot een verhoging van het overheidsbeslag met 12 procentpunt, tot 66 procent van het bbp. Dat zal belastingtarieven vergen die de economie omzeggens doen stilvallen.

500 euro is betaalbaar

Philippe Van Parijs, professor aan de UCL en University of Oxford, en wereldautoriteit inzake basisinkomen, pleit voor voorzichtigheid: hij wil starten met 500 euro per maand vanaf 18 jaar. “Dat is een beetje minder dan het leefloon van een samenwonende.” Zo’n basisinkomen is betaalbaar, volgens Van Parijs. Sociale uitkeringen lager dan 500 euro vallen immers weg, en op hogere uitkeringen kan telkens 500 euro worden bespaard. Iemand met recht op een pensioen van 1200 euro bijvoorbeeld, krijgt nog 700 euro uit de pensioenpot. Fiscale aftrekken verdwijnen, en werkenden worden vanaf de eerste euro belast. Zij kunnen hun basisinkomen in de vorm van een belastingkrediet van 500 euro krijgen.

“Veel mensen die deeltijds werken, zullen te weinig belastingen opbrengen om hun eigen belastingkrediet te dekken”, zegt Van Parijs. “Daar zitten we met nettokosten, op te vangen met een stijging van de belastingvoeten voor mensen hoger op de loonschaal. Maar zij zullen dat amper voelen, net omdat een basisinkomen van 500 euro een bescheiden begin is.”

Iets voor niets?

Het voornaamste probleem is allicht ethisch. Ons welvaartssysteem is gebaseerd op selectiviteit en wederkerigheid: je krijgt hulp als je het echt nodig hebt, of als je zelf bijgedragen hebt. Een basisinkomen laat toe dat mensen, die perfect in staat zijn te werken, leven van het werk van anderen. Kan dat?

Dit artikel verscheen eerder in Trends op 23/04/15