Paul Stoffels (J&J): ‘Ik ben er zeker van dat we deze crisis kunnen bedwingen’

De hele wereld hoopt op een vaccin tegen het coronavirus covid-19. De Vlaming Paul Stoffels loopt als onderzoeksverantwoordelijke van het gezondheidsconcern Johnson & Johnson vooraan in die zoektocht.

Paul Stoffels heeft in zijn indrukwekkende carrière enkele van de belangrijkste aidsremmers mee ontwikkeld. Nu wacht hem een zo mogelijk nog urgentere taak: zorgen voor een vaccin tegen het coronavirus covid-19. De Kempenzoon, die na zijn studies tropische geneeskunde meteen naar Afrika trok als hiv-onderzoeker, komt met zeldzaam positief nieuws. Hij is ervan overtuigd dat uiterlijk in de eerste helft van volgend jaar uitgebreid kan worden gevaccineerd tegen covid-19.

Stoffels is verantwoordelijk voor onderzoek en ontwikkeling bij Johnson & Johnson (J&J), het moederhuis van Janssen Pharmaceutica. Hij bepaalt de innovatie-agenda van de groep, en stuurt de strategie om medicijnen toegankelijk te maken voor kwetsbare regio’s. Stoffels, die bij J&J nadrukkelijk als visionair wordt bestempeld, is daarmee de machtigste Belg in farma en een hoofdrolspeler in de wereldwijde race naar een coronavaccin, waarin J&J het voortouw heeft genomen.

“Ik ben optimistisch dat het zal lukken”, meldt Stoffels. “We zijn zeer goed in het behandelen van infectieziekten. We doen al dertig jaar aan virusonderzoek. We hebben geneesmiddelen ontwikkeld voor onder meer hiv en hepatitis C. Het moet mogelijk zijn over een paar jaar een zeer goed geneesmiddel te hebben voor covid-19. Maar voorkomen is nog veel belangrijker dan genezen. We hebben al vaccins tegen onder meer ebola, zika en rsv. We werken ook aan een vaccin dat levenslang beschermt tegen griep, en aan een vaccin tegen hiv. Door de ebola-epidemie in 2014 hebben we bovendien geleerd hoe we snel vaccins moeten ontwikkelen en massaal produceren. Eigenlijk hebben we alle vaardigheden om dit snel te doen en is er wetenschappelijk nog amper onzekerheid. Het zika-vaccin bijvoorbeeld konden we na twaalf maanden al testen op mensen. Al die kennis kunnen we nu gebruiken. We hebben net een kandidaat-vaccin geselecteerd voor covid-19.”

Wat is de timing?

PAUL STOFFELS. “Tot vorige week dachten we pas in november te kunnen starten met klinische tests op mensen. Maar er is met man en macht doorgewerkt, waardoor we al uiterlijk in september kunnen beginnen. Dat betekent dat we begin volgend jaar al de eerste partijen van het vaccin kunnen produceren en leveren, veel sneller dan gedacht.”

Overlegt u ook met concullega’s als GSK?

STOFFELS. “We werken samen in de zoektocht naar productiecapaciteit. Maar onze technologieën zijn zeer verschillend. Zo gebruiken wij, heel eenvoudig uitgelegd, een onklaar gemaakt verkoudheidsvirus als drager voor een stukje DNA van covid-19. Dat ziet er dus uit als een virus maar is het niet, omdat het zich niet in het lichaam van de gevaccineerde persoon vermenigvuldigt. Het lichaam herkent dat wel als covid-19 en maakt antilichamen aan. Sommigen werken met mRNA (boodschapper-RNA, nvdr), waarbij een stukje van de genetische code van het virus wordt ingespoten. Anderen nemen een stukje eiwit van het virus en injecteren dat in het lichaam om immuunrespons op te wekken. Er zijn dus meerdere manieren om de immuunreactie te bekomen. Je kan het vergelijken met de operationele systemen van computers. De trajecten van Apple en Microsoft zijn totaal verschillend, maar ze zorgen er allebei voor dat die computer draait. Op de kerntechnologie die wordt gebruikt, kunnen we dus niet samenwerken. Maar dat neemt niet weg dat we binnen de industrie zullen bekijken hoe we elkaar kunnen helpen bij de uitbouw van de productiecapaciteit.”

Het is dus mogelijk dat volgend jaar drie of vier vaccins simultaan op de markt komen?

STOFFELS. “Ja, en laten we dat vooral hopen, want er kan altijd iets mislopen bij de ontwikkeling van een vaccin, ook bij het onze. We moeten verschillende treinen op de rails zetten. En hopelijk zijn dat tgv’s, die heel snel arriveren.”

Zijn nieuwe fabrieken nodig om genoeg productiecapaciteit te hebben voor die massale hoeveelheid vaccins?

STOFFELS. “Het is inderdaad een zoektocht naar gebouwen, materialen en onderdelen om die specifieke productiecapaciteit te bouwen. We hebben steriele gebouwen nodig en daarvan zijn er in de wereld niet zoveel. In Europa zijn er maar een paar, dus moeten we absoluut samenwerken. Wij hebben al zo’n fabriek, in Leiden in Nederland, maar gaan er ook een bouwen in de Verenigde Staten. Met die extra capaciteit zullen we meer dan een miljard dosissen vaccin kunnen leveren.”

Ebola is ooit omschreven als een dodelijk maar dom virus, en hiv als een verdomd slim virus. Wat is covid-19?

STOFFELS. “Bij de eerste ebola-epidemieën bedroeg de mortaliteit 95 procent. Maar ebola doodt daardoor zijn gastheer zo snel dat het weinig tijd heeft om zich te verspreiden. Dus kan je ebola met de juiste hygiënische maatregelen, medicatie en isolatie relatief snel onder controle krijgen. Als het in onze regio zou uitbreken, zouden we het in enkele weken 100 procent onder controle hebben. Op het gebied van mortaliteit is covid-19 een heel dom virus. Maar het heeft helaas ook wat van hiv. Het is enorm slim op het gebied van verspreiding. Je hebt het al verspreid voor je ziek wordt.”

Richard Hatchett, de CEO van CEPI, de internationale alliantie om versneld vaccins tegen infectieziekten te ontwikkelen, omschrijft covid-19 als de meest beangstigende ziekte ooit.

STOFFELS. “In het Westen hebben we een goede gezondheidsinfrastructuur. De meeste zieken krijgen we er met goede zorgen wel door. Ik ben er zeker van dat we deze infectie op korte tot middellange termijn kunnen stoppen. Met de nodige maatregelen kunnen binnenkort opnieuw functioneren. Ook in de VS zullen ze de epidemie onder controle krijgen, al zullen er veel oudere mensen aan overlijden. In diverse Amerikaanse steden zullen we snel toestanden als in Italië of Madrid zien. Maar ik hou vooral mijn hart vast voor wat in Afrika, Zuid-Amerika en Azië zal gebeuren. Mensen hebben er vaak minder toegang tot gezondheidszorg. Als daar een epidemie losbarst, zullen we nog wat meemaken. Daarom is dit virus zo eng.”

Vooral omdat er nog geen vaccin zal zijn.

STOFFELS. “Hopelijk is het virus ook gevoelig aan het weer. Dan zal het zich minder verspreiden als het warm wordt, en minder problemen geven in de warmere landen. Maar zeker zijn we daar niet van. Maar er komt sowieso een volgende golf. Zolang we niet beschermd zijn tegen het virus, zal het de wereld rond blijven gaan. Geneesmiddelen zijn nodig om levens te redden, een vaccin om dit te stoppen.”

Met een volgende golf bedoelt u dat covid-19 een seizoensvirus zal zijn?

STOFFELS. “Ja, maar het lijkt vooral een sociaal virus te zijn. Het slaat toe waar geïnfecteerden samenkomen met gezonde mensen. Dat is het probleem.”

We moeten in ons kot blijven?

STOFFELS. “Ja, maar ook diagnosticeren. De mensen die hersteld zijn, of ze nu in het ziekenhuis zijn beland of niet, hebben antilichamen. Zodra we kunnen bepalen wie antilichamen heeft en wie niet, zou je clusters kunnen vormen van mensen die beschermd zijn, en die weer actief inzetten in de maatschappij. Die zouden opnieuw normaal kunnen functioneren. China bijvoorbeeld functioneert vandaag weer dankzij die heel hoge diagnostiek. Het heeft daar de infrastructuur voor. De Chinezen werken met gezichtsherkenning, en als je ziek bent, kunnen ze via AI en je gsm weten met wie je de voorbije dagen in contact bent geweest. Dat is uiteraard een belangrijke uitdaging voor de privacy, maar zo kan een land wel opnieuw opstarten. Wij zijn daar absoluut nog niet aan toe, maar we moeten wel heel hard nadenken over een systeem om opnieuw te kunnen starten, zonder het risico te lopen dat een nieuwe infectiegolf uitbreekt.”

Liggen nog veel andere virussen op de loer?

STOFFELS. “Lees het boek The Coming Plague, dat de wetenschapsjournaliste Laurie Garrett 25 jaar geleden al schreef. Ze voorspelde een rist uitbraken. We hebben sindsdien ebola gehad, en zika, SARS, MERS… Hier zullen wel betere diagnostische producten, vaccins en geneesmiddelen uit voortkomen, die worden ontwikkeld door onze sector, met steun van overheden. Onze ontwikkelingsplatformen voor vaccins zullen sterk verbeteren, zodat we in plaats van na twaalf of achttien maanden al in drie of zes maanden een vaccin kunnen hebben. Ik ben er zeker van dat Europa, de VS, China en Japan systemen zullen opzetten om ervoor te zorgen dat zo’n crisis nooit meer voorvalt. Technisch-wetenschappelijk is dat mogelijk. Kanker oplossen is moeilijker dan dit. Cru gezegd is een coronavaccin ontwikkelen kinderspel, vergeleken met een remedie tegen kanker. Het probleem is dat we dit niet hebben zien aankomen, en dat het zo een wereldprobleem is geworden.”

Is dat wel zo? Het onderzoek naar SARS, een ander coronavirus, is stopgezet nadat de epidemie van 2003 was bedwongen. Was dat dan geen miskleun?

STOFFELS. “Geen enkel instituut ter wereld was nog geïnteresseerd daaraan voort te werken, omdat de epidemie voorbij was en omdat er geen financiering meer voor was. Ebola is nu weer bijna voorbij in Congo. Wordt nog iets gezegd over ebola? Absoluut niet, hoewel dat ooit opnieuw zal opflakkeren. Er moet gewoon een permanent systeem komen om virusuitbraken te herkennen en meteen te ageren. De wereld moet zo’n systeem bouwen. Het is al mogelijk iemand die een smartphone bij zich heeft, in het midden van een woestijn uit te schakelen met een drone. We zouden hetzelfde moeten kunnen doen met virussen, met detectiesystemen om uitbraken meteen in de kiem te smoren. Dat zal waarschijnlijk nooit commercieel leefbaar zijn, maar het is een must.”

Farma kreeg vaak bakken kritiek, denk maar aan de commotie rond baby Pia. Zal de sector hierdoor positiever worden bekeken?

STOFFELS. “Dat denk ik wel. We kunnen dit, omdat we zoveel in onderzoek en ontwikkeling hebben geïnvesteerd. J&J pompt jaarlijks 11 miljard dollar in O&O. Daarnaast investeren we nog een flink stuk van onze balans in acquisities van bedrijven of technologie. Onze industrie zal essentieel zijn om dit probleem op te lossen. We kunnen daar alleen maar fier op zijn en ons best doen. En als dat goede resultaten oplevert, worden we hopelijk positiever bekeken en krijgen we het respect dat we verdienen. Al doen we het niet daarvoor. We doen het voor onze families en onze gemeenschap, om ervoor te zorgen dat we zo snel mogelijk weer in het leven kunnen staan, op het strand wandelen en naar een voetbalmatch kunnen gaan kijken.”

In een vorig interview met Trends zei u dat J&J als beursgenoteerd bedrijf zijn rekeningen moet kunnen betalen. Nochtans zal zo’n vaccin nooit commercieel interessant zijn, stelt u.

STOFFELS. “We hebben nog 150 geneesmiddelen in ontwikkeling in andere domeinen, en we hebben geneesmiddelen op de markt in alle ziektedomeinen. Die zullen het bedrijf wel trekken. Het vaccin zal inderdaad nooit winstgevend zijn, omdat de investeringen zo groot zijn. We zullen hier later wel een weg in vinden. Vandaag staat niemand bij ons erbij stil hoe we dit zullen financieren. We just go.”

Ziet u ook ergens een positief kantje aan deze crisis?

STOFFELS. “We zullen leren dat digitaal werken mogelijk is, dat we misschien minder businessreizen moeten maken. Scholen zullen veel leren over anders lesgeven. We zullen bewuster leven en anders functioneren, en zo kunnen we misschien het milieu properder houden. Maar we mogen absoluut niet denken dat dit het nieuwe normaal zal zijn. Normaal is bijvoorbeeld dat we morgen op de markt een pint kunnen gaan drinken op een terrasje.”

Microbioloog Herman Goossens stelt dat het virus ons een lesje in nederigheid leert.

STOFFELS. “Volledig akkoord. Dit toont aan dat we als menselijk ras niet onoverwinnelijk zijn. En dan hebben we nog het geluk dat covid-19 zo’n lage mortaliteit heeft. Met een agressiever virus had het nog veel slechter kunnen zijn. We zijn maar simpele wezens, die kwetsbaar zijn voor dingen die we zelfs niet kunnen zien met een gewone microscoop.”

Is dit de grootste uitdaging uit uw carrière?

STOFFELS. “Niet op wetenschappelijk niveau. Hiv blijft voor mij vele keren complexer om op te lossen. Wetenschappelijk is dit niet zo moeilijk. Maar op sociaal en wereldniveau is dit honderdduizend keer moeilijker dan elk ander probleem dat we ooit hebben moeten oplossen.”

Zelfs voor hiv is uiteindelijk een oplossing uit de bus gekomen.

STOFFELS. “Het heeft ook veel langer geduurd. Aan een vaccin werken we nog steeds, maar patiënten kunnen de infectie levenslang overleven. Het heeft wel twintig jaar gekost om van achttien pillen twee keer per dag te evolueren naar een pil per dag. En onlangs kregen we voor het eerst, in Canada, de goedkeuring voor een behandeling met één injectie per maand, en we zullen weldra gaan naar één injectie om de twee maanden.”

Bent u minder ongerust dan, pakweg, een week geleden?

STOFFELS. “Ik heb veel connecties in andere landen, en als je de discipline van de mensen hier vergelijkt met andere landen, dan zijn wij toch bij de stabiele landen, waar goed wordt gereageerd. Ik ben vooral ongerust over de langere termijn, als we ons niet snel organiseren om de maatschappij weer op gang te trekken. Het kan niet dat 25 à 30 procent van onze werkende bevolking thuis zit en niet kan bijdragen aan de maatschappij. Dat kan de maatschappij niet lang dragen. Daarom moeten bedrijven opnieuw opstarten om het land te doen functioneren. De berichten over het krimpen van de Amerikaanse economie zijn dramatisch. Dat zal een domino-effect hebben over de hele wereld. Dat is mijn grootste bezorgdheid. De activiteit gecontroleerd weer op gang trekken, zal dé opdracht zijn voor de politici. Wetenschappelijk geraken we er wel, maar we moeten er ook economisch door geraken, om onze maatschappij te redden.”

Eerst dat vaccin…

STOFFELS. “Ja, maar je mag er ook niet alles van verwachten. We mogen niet achterover leunen en denken: ‘laat ons maar wachten tot dat vaccin er komt’.”