Ook België kan nog niet zonder Russisch aardgas

Ook België is voor zijn energiebevoorrading op lange termijn met handen en voeten gebonden aan Rusland. De oorlog in Oekraïne zet die kwetsbare afhankelijkheid, vooral voor aardgas, in de verf. Poetin hanteert zelfs al sinds vorig jaar het aardgaswapen om ons financieel te raken.

” Waarom wordt er zo’n probleem gemaakt van aardgas? Amper 2,1 procent van de gasinvoer naar België kwam vorig jaar uit Rusland. We zijn veel afhankelijker van Rusland voor olie en uranium”, liet het kabinet van minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) begin vorige week nog verstaan, enkele dagen voor de Russische invasie in Oekraïne. De uitspraak werd weliswaar gedaan in het kader van de politiek geladen discussie over de kernuitstap, maar niet alleen de timing bleek ongelukkig, ook de inhoud van de boodschap rammelt aan alle kanten.

Rusland is inderdaad maar een relatief kleine leverancier van het aardgas dat België verbruikt. Maar als de Russische president Vladimir Poetin de gaskraan naar het Westen dichtdraait, zal ook België daar een hoge prijs voor betalen, in de vorm van een fors stijgende prijs op de internationale aardgasmarkten, een verhoogd risico op inflatie en een tragere economische groei. En op korte termijn is er misschien geen probleem ( zie kader Belgische gasbevoorrading komt op korte termijn niet in gevaar), maar toch zal de bevoorradingszekerheid van aardgas ook in België in het gedrang komen. Andere aardgasstromen waarop België rekent, zullen worden afgeleid als de buurlanden verstoken blijven van Russisch gas.

Het zou voor Poetin commercieel geen verstandige strategie zijn de aardgasklanten in de kou te zetten, maar financieel kan het Russische regime dat voorlopig aan. “Rusland verdient vijf keer meer aan de export van olie dan aan de uitvoer van aardgas. Het land beschikt ook over 630 miljard dollar aan deviezenreserves. Rusland kan die inkomsten makkelijker missen dan dat wij het aardgas”, zegt professor Thijs Van de Graaf, energiespecialist van de UGent. “Dat betekent niet dat Rusland de kraan zal dichtdraaien. Die kans is klein, tenzij als reactie op aangescherpte sancties door Europa. Ook in 2014, toen Rusland de Krim annexeerde, bleef er aardgas naar Europa stromen. Rusland speelt graag ook op de aardgasmarkt het spel van verdeel en heers in Europa, wat alleen kan als het aardgas blijft leveren.”

Europa heeft voorlopig niet de intentie Rusland te treffen met een verbod op de invoer van olie en aardgas. Dat zou de Europese economie te veel pijn doen. De financiële sancties gericht tegen Rusland houden de betalingen van energieleveringen uit het vizier. Oorlog of niet, de energiehandel met Rusland gaat voorlopig door. België moet overigens niet alleen voor zijn aardgasbevoorrading naar het oosten kijken. Op papier zijn we nog veel afhankelijker van Russische olie, want een derde van de olie die wij verbruiken, komt uit Rusland. Die olie is echter makkelijker te vervangen, omdat voor olie een wereldmarkt bestaat, die een vlottere switch van leverancier toelaat. Toch zou het opdrogen van de olieleveringen uit Rusland een harde noot worden. Rusland levert ruim 10 procent van het mondiale verbruik. In al krappe oliemarkten zou het gemis van Russische olie meteen leiden tot nog veel hogere prijzen, die de westerse economie zouden veroordelen tot een recessie.

Lng-schepen zullen ons niet redden

Rusland was in 2020 goed voor slechts 6,6 procent van de Belgische aardgasbevoorrading, maar België is geen aardgaseiland in Europa, dat gemiddeld 40 procent van zijn aardgas uit Rusland haalt. Vooral landen in Centraal- en Oost-Europa rekenen op Russisch aardgas. Mocht Europa als sanctie tegen het regime van Poetin besluiten geen Russisch aardgas meer te kopen, of mocht Poetin de gaskraan dichtdraaien, dan kan de bevoorrading vrij snel in het gedrang komen, becijferde de denktank Bruegel eind januari. Europa kan dan in het beste geval de zomer halen op basis van de huidige voorraden, de extra lng-invoer (vloeibaar gas dat per schip aangevoerd wordt) en het beperken van de industriële vraag, daarbij geholpen door de relatief zachte winter. België heeft wel het grote voordeel dat het dankzij de aardgashub van Zeebrugge heel goed geconnecteerd is met diverse aanvoerroutes. Dat beperkt het risico op tekorten ( zie kader).

Een langdurige onderbreking van de aanvoer van Russisch aardgas kan Europa echter niet opvangen. Jaarlijks voert Europa voor ongeveer 1.700 terawattuur aan Russisch aardgas in. Bruegel becijferde dat Europa nog voor 1.800 terawattuur reservecapaciteit heeft om aardgas in te voeren met lng-schepen of via pijpleidingen van andere leveranciers. Vooral lng lijkt een levenslijn te werpen, want Europa heeft de capaciteit om de lng-invoer te verdubbelen.

In theorie zou Europa dus zonder Russisch aardgas kunnen, maar in de praktijk is dat om verschillende redenen uitgesloten. Zo zit er niet veel rek op de mondiale productiecapaciteit van lng. De capaciteit om het aardgas vloeibaar te maken, wordt volledig gebruikt. Ook alle lng-schepen zijn momenteel benut. Dat maakt het moeilijk de bevoorrading op te schroeven. Ook op lange termijn wordt het knokken om lng. Volgens vooruitzichten van Shell zal de vraag naar lng de volgende jaren een stuk sneller stijgen dan het aanbod. Al vanaf 2025 kunnen toenemende tekorten op de lng-markt ontstaan. Als het Russische gas op die krappe markten door lng moet worden vervangen, dreigt een verdere sterke stijging van de prijzen.

Europa lijkt zich in de strijd om lng de kaas van het brood te laten stelen, omdat Aziatische landen hun bevoorrading grotendeels regelen met langetermijncontracten, terwijl Europa lng veeleer op de spotmarkten aankoopt. In 2021 heeft China het gros van de langetermijncontracten afgesloten. Bij schaarste zal Europa daarom het eerst zonder lng vallen. Zelfs op korte termijn is het niet vanzelfsprekend lng-schepen af te leiden van Azië naar Europa, precies omdat die schepen dienen om de langetermijncontracten te honoreren, merkt Bruegel op. Europa moet dus fors bieden op de aardgaskruimels die van de Aziatische tafel vallen.

Het is dus ijdele hoop te rekenen op een armada van lng-schepen, als Poetin de kraan dichtdraait. Een bijkomende complicatie is dat de meeste lng-terminals in het zuiden van Europa liggen, met Spanje als belangrijke hub, terwijl er te weinig pijpleidingen zijn om dat aardgas naar Centraal- en Oost-Europa te brengen. Een ander alternatief is dat Europa zelf meer aardgas produceert, maar ook die kaarten liggen niet gunstig. “De productie van schaliegas is in veel Europese landen verboden, omdat de productie te schadelijk is voor het milieu. We zouden meer aardgas kunnen invoeren uit Noorwegen of Algerije, maar ook hun reservecapaciteit is beperkt”, zegt Koen De Leus, hoofdeconoom van BNP Paribas Fortis.

Windmolens

Europa blijft dus afhankelijk van Rusland als hofleverancier van aardgas. Op termijn is er aan de vraagkant meer ruimte om onze afhankelijkheid af te bouwen. Een van de meest voor de hand liggende manieren is de versnelde uitbouw van de Europese capaciteit van hernieuwbare energie. “Op die manier sla je twee vliegen in één klap: je boekt zowel klimaatwinst als geopolitieke winst. Investeren in hernieuwbare energie of zuiniger met energie omspringen is een goede defensiepolitiek”, zegt Thijs Van de Graaf. Voor België is het potentieel evenwel beperkt. Op de eigen gebieden in de Noordzee kan België de productiecapaciteit nog opschroeven van 2 naar 4 gigawatt. Ons land heeft wel de mogelijkheid en de ambitie te participeren aan het Europese idee om van de Noordzee een grote Europese energiecentrale te maken. Dat belet niet dat we zeker tot 2030 sterk afhankelijk blijven van fossiele brandstoffen.

Kernenergie is ook een alternatief. België houdt voorlopig vast aan het idee alle kerncentrales te sluiten tegen 2025, ook al verhoogt die keuze onze importafhankelijkheid tot 85 procent tegen 2030. In dat scenario moeten de kerncentrales in een langdurige transitiefase vervangen worden door extra aardgascentrales, waardoor onze afhankelijkheid van Russisch aardgas nog toeneemt. Het is best mogelijk dat Poetin het beslissende duwtje heeft gegeven om de jongste twee kerncentrales toch langer open te houden. Deze maand valt de definitieve beslissing. Voor kernenergie moet België uranium invoeren. Een vijfde komt uit Rusland, maar die grondstof is makkelijk op te slaan.

Ook voor de uitbouw van hernieuwbare energie en de elektrificatie van de economie zijn grondstoffen nodig, die geconcentreerd zitten bij een beperkt aantal landen, waaronder China en Rusland. Voor de bevoorrading van palladium bijvoorbeeld is de wereld voor 40 procent afhankelijk van Rusland.

Poetin gebruikt het energiewapen al

De oorlog in Oekraïne joeg een nieuwe schokgolf door de aardgasmarkt. De prijs is de voorbije dagen gestegen tot meer dan 100 euro per megawattuur. Opvallend is dat aardgas eind vorig jaar nog duurder was ( zie grafiek). Dat de prijzen vandaag niet nog hoger stijgen, komt omdat Gazprom tot nu al zijn contractuele verplichtingen met zijn Europese klanten nakomt. Vorige week stroomde zelfs meer aardgas dan gewoonlijk naar het Westen door de pijpleidingen op Oekraïense bodem. Dat komt omdat klanten een portie flexibiliteit in hun langetermijncontracten hebben, die hun nu de mogelijkheid biedt meer aardgas af te nemen van Gazprom, om dat vervolgens duurder door te verkopen op de spotmarkten.

Dat de aardgasprijzen al in de loop van 2021 fors zijn gestegen, komt omdat Rusland de aardgasstroom naar Europa vorig jaar al verminderd heeft. Gazprom honoreert enkel nog de contracten op lange termijn, maar biedt geen aardgas meer aan op de spotmarkt. De voorbije maanden daalde het aanbod van Russisch gas met 30 à 50 procent. Zo organiseert Poetin schaarste op de markt, als protest tegen de Europese strategie om aardgas de voorbije jaren steeds meer via de spotmarkt aan te kopen. In tijden van een overaanbod, zoals in het vorige decennium, leverde die strategie 70 miljard euro winst op voor Europa, berekende het Internationaal Energie Agentschap, omdat leveranciers tegen elkaar moeten afbieden om hun gas verkocht te krijgen. Maar bij krapte op de aardgasmarkt gebeurt het omgekeerde en stijgt de spotprijs fel. De winsten van het verleden verdampen, ten voordele van de Russische schatkist. “Poetin past het gaswapen dus al langer toe”, zegt Van de Graaf.

Die situatie kan nog een tijdje aanslepen. Europa heeft het moeilijk om zijn aardgasvoorraden opnieuw aan te vullen tot de gewenste niveaus, wat volgende winter opnieuw tot hoge prijzen kan leiden. “Poetin zal de aardgaskraan niet dichtdraaien”, zegt de Nederlandse energiespecialist Jilles van den Beukel op Twitter. “Hij heeft de EU waar hij ons hebben wil. We zitten krap in het gas en Rusland loopt financieel helemaal binnen. De Russische export mag 40 procent lager liggen dan in 2019, de gasprijs is vijfmaal zo hoog. We zitten in Europa redelijk klem.”