Zullen we toelaten dat in onze datagedreven wereld digitale systemen en algoritmen een bijna transcendente autoriteit krijgen?
Toen het Centraal Aanspreekpunt van rekeningen en financiële contracten (CAP) in 2011 werd ingevoerd, was de doelstelling helder: fiscale fraude bestrijden door een centrale databank van Belgische rekeningen aan te leggen. Maar daar bleef het niet bij. In 2013 kwam er een uitbreiding naar buitenlandse rekeningen. In 2022 volgde een nieuwe belangrijke stap: financiële instellingen moesten niet alleen de rekeningen van klanten melden, maar ook periodieke saldi en geglobaliseerde bedragen van contracten. Dat riep veel vragen op bij mensen die de rechtsstaat genegen zijn. Toch beoordeelde het Grondwettelijk Hof die uitbreiding als proportioneel, ondanks bezwaren over privacy en het massale verwerken van gegevens zonder individueel vermoeden van fraude.
Vandaag staan we opnieuw op een kantelpunt. Een regeringsamendement maakt de weg vrij voor datamining door het CAP te koppelen met het volledige fiscale dossier van de belastingplichtige: historische aangiftes, fiches en relationele gegevens. Door de databanken van het CAP en de fiscus te kruisen wil men processen van datamining, datamatching en profilering uitvoeren om risico’s op fraude te detecteren. Technisch gebeurt dat door af te wijken van de huidige regel: terwijl het CAP tot nu enkel mocht worden geraadpleegd bij aanwijzingen van belastingontduiking, zal het voortaan ook proactief toegankelijk zijn voor dataminers. Als op basis van vooraf bepaalde risicofactoren een risico wordt vastgesteld, wordt het dossier aan de controledienst overgemaakt.
Dat roept een fundamentele vraag op: wanneer wordt een legitieme controle fishing? In juridisch jargon is fishing een ongerichte zoektocht naar bewijs: zo veel mogelijk informatie verzamelen zonder concreet vermoeden, in de hoop iets belastends te vinden. Het Belgische recht verbiedt zulke praktijken, zowel in strafzaken als in burgerlijke en fiscale procedures. Fishing schendt de privacy, is disproportioneel en ondermijnt het verdedigingsrecht.
De Sky ECC-zaak illustreert hoe scherp die discussie kan worden. Vanaf 2021 onderschepten Belgische, Franse en Nederlandse autoriteiten miljoenen versleutelde berichten van Sky ECC-gebruikers. De verdediging sprak van fishing. Toch oordeelde het Hof van Cassatie dat de operatie geen fishing was, omdat er vooraf concrete aanwijzingen bestonden dat Sky ECC-toestellen op grote schaal werden gebruikt voor georganiseerde criminaliteit. Digitale infiltratie is volgens de rechtspraak niet ongericht data graaien, maar een noodzakelijke methode in de strijd tegen zware criminaliteit.
Wat betekent dat voor fiscale controles? Het CAP en het datawarehouse creëren een vergelijkbare spanning. Enerzijds is er een legitiem doel: fraudebestrijding en fiscale rechtvaardigheid. Anderzijds dreigt een verschuiving van gerichte controle naar brede datamining zonder individueel vermoeden. Als ambtenaren toegang krijgen tot historische saldi en contractgegevens om ‘risico’s’ te detecteren, rijst de vraag of dat nog binnen de grenzen van noodzakelijkheid en proportionaliteit valt. Het Grondwettelijk Hof zal zich mogelijk opnieuw moeten uitspreken en ook internationale rechtscolleges zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en het Hof van Justitie van de Europese Unie zullen een normatief kader moeten schetsen. Hun oordeel over bulkinterceptie en privacy in Sky ECC kan richtinggevend zijn voor de omgang met fiscale data.
De filosofische vraag kan worden gesteld of we een nieuw godsoordeel zullen creëren. Zijn computers de nieuwe goden van onze samenleving? Zullen we toelaten dat in onze datagedreven wereld digitale systemen en algoritmen een bijna transcendente autoriteit krijgen? Die technologie wordt steeds vaker beschreven in termen die doen denken aan theologie. De eerste die deze vraag voorgelegd zal krijgen, is het Grondwettelijk Hof.
De auteurs zijn advocaat en jurist van Tuerlinckx Tax Lawyers