‘AI dreigt rouwproces van nabestaanden onnodig te verlengen: dringend tijd voor een gedragscode’

Slimme chatbots en levensechte hologrammen die overledenen weer tot leven wekken. Steeds meer bedrijven bieden zogenoemde grief tech aan, artificiële intelligentie (AI) die mensen weer ‘tot leven wekt’. Volgens rouwexperte Ann Costermans en woordvoerder Marysia Kluppels van de uitvaartspecialist DELA wordt de lijn stilaan flinterdun tussen technologie die nabestaanden helpt en technologie die hun rouwproces volledig in de war stuurt. Een wettelijk kader dringt zich op.

Wat als je nog een laatste keer met je overleden vader, dochter of beste vriendin kon spreken? Het is een vraag die veel mensen al eeuwenlang bezighoudt en waar technologiebedrijven met AI dezer dagen aan willen tegemoetkomen. Zo was er onlangs nog het verhaal van een Canadese man die via ChatGPT met zijn negen jaar eerder overleden verloofde kon praten – op basis van data die AI over de dame kon verzamelen. Op de jaarlijkse uitvaartbeurs in Leuven was er onlangs het bedrijf Deusjevoo dat overledenen ‘tot leven kon wekken’ via een hologram. Zo kunnen overledenen speechen voor vrienden en familie op hun eigen begrafenis. Grief tech is aan een opmars bezig en zal in de toekomst vaker mee bepalen hoe we rouwen om een overleden dierbare.

We kijken met argusogen naar de potentiële gevaren die een ongebreideld gebruik van AI met zich meebrengt voor mensen in rouw. Ze creëren de illusie dat de overledene ergens nog aanwezig is. Voor sommige rouwenden zal dat weinig risico’s inhouden, maar voor anderen kan het schijnbaar langer in leven houden van de overledene leiden tot een rouwstoornis, gekenmerkt door een intens verlangen naar de overledene en het ontwijken van de realiteit dat de persoon is overleden.

En wanneer zet je een chatbot van een overledene uit? Raken we niet verslaafd aan een digitale kloon van onze dode geliefde? Creëren we bovendien geen tweede verlies als we de stekker uit die kloon trekken? En start het rouwproces dan niet helemaal opnieuw? Je ziet veel vragen en vandaag – helaas – nog geen antwoorden.

Emotionele schade voorkomen

Begrijp ons niet verkeerd. We zijn niet tegen een technologische vooruitgang in de uitvaartsector. Die valt net als in andere sectoren niet tegen te houden en biedt ook positieve vooruitgang. Uit een bevraging bij meer dan 2.000 Belgen vorig jaar blijkt ook dat we openstaan voor nieuwe technologie op het vlak van rouwen. Meer nog, één op de drie landgenoten ziet AI om te kunnen praten met een dierbare overledene als een meerwaarde.

Het is dus aan ons, als rouwexperts, om naast de kansen die AI biedt ook te wijzen op de potentiële gevaren en te voorkomen dat de technologie voor sommige mensen het rouwproces verzwaart. Maar daarvoor hebben we wel de hulp nodig van ethici, technologie- en privacy-experts én wetgevers.

Privacy en ethische bezwaren

Een duidelijk wettelijk kader is niet alleen nodig voor het welzijn van nabestaanden, maar ook voor de overledene zelf, die ook rechten heeft. Naast het rouwproces die de nabestaanden doormaken, mogen we bij AI-toepassingen zoals hologrammen of chatbots dan ook niet voorbijgaan aan de wensen van de overledene zelf. Een toekomstig wettelijk kader moet daarom eveneens duidelijkheid scheppen rond welke data gebruikt mogen worden voor zulke toepassingen en vooral dat we voor onze dood toestemming kunnen geven of onze stem, video’s, foto’s of mails gebruikt mogen worden om ons na onze dood tot leven te wekken, louter en alleen om het rouwproces van onze dierbaren te verlichten.

Vorig jaar kwam het Europees Parlement al met een AI-verordening, zeg maar de allereerste AI-wet ter wereld die aangeeft hoe we AI in de Europese Unie kunnen gebruiken. Daarin wordt al gewezen op het risico van AI, zowel voor het openbaar belang als individueel – lichamelijk en psychisch. De verordening omschrijft daarom verschillende categorieën AI-technologie, met verschillende risiconiveaus, die bepalen aan welke voorwaarden de aanbieders moeten voldoen, en aan welke verplichtingen de AI-technologie moeten beantwoorden.

De Europese wettekst is echter breed en rept met geen woord over grieftech. Of rouwtechnologie zal worden gecategoriseerd onder ‘AI-systemen met een hoog risico’, zal afhankelijk zijn van de technologie zelf, het doel en de aard van de gegevens die ermee verwerkt worden. We roepen experts en de toekomstige ministers van Digitalisering dan ook op om rekening te houden met de risico’s van AI voor mensen in rouw en hiervoor de hoogste voorzichtigheid in te bouwen, zodat AI onze maatschappij helpt bij ons verdriet in plaats van onze samenleving op te zadelen met extra leed. We raden iedereen aan om verstandig om te springen met nieuwe technieken.

Rouw- en verliesconsulente Ann Costermans en woordvoerder Marysia Kluppels van uitvaartspecialist DELA