Viroloog Johan Neyts: ‘We beseffen niet aan welke ramp we zijn ontsnapt’

De producenten van vaccins tegen covid-19 werken koortsachtig aan aangepaste versies om de varianten van het virus onder de knoet te houden. Maar voor de vectorvaccins loert een potentieel probleem om de hoek, waarschuwt viroloog Johan Neyts, die voortsleutelt aan een eigen coronavaccin.

De hoge vaccinatiegraad in ons land is hoopgevend, maar de bezorgdheid om covid-19 is nog niet voorbij, ook niet bij Johan Neyts, professor aan het Rega Instituut van de KU Leuven. Hij maakt zich onder meer zorgen over grote delen van de wereld waar nog maar een paar procenten van de bevolking zijn gevaccineerd. Bovendien zijn niet-gevaccineerden een kweekbodem voor varianten, stelt Neyts.

Alle vaccins kunnen weliswaar worden aangepast aan de varianten, en dat gebeurt momenteel ook. Vooral voor de vaccins op basis van de mRNA-technologie – Pfizer/BioNTech en Moderna – is dat relatief gemakkelijk, stelt Neyts. Dat mRNA kun je zien als het transportsysteem voor genetische informatie dat het immuunsysteem aanzet tot actie. Maar voor de zogenoemde vectorvaccins van AstraZeneca, Johnson & Johnson (J&J) en het Russische Sputnik loert mogelijk een probleem om de hoek. Bij die vaccins is een onschadelijk gemaakt verkoudheidsvirus de vector of drager om een stukje genetische code van SARS-CoV-2 af te leveren in menselijke cellen. Het immuunsysteem reageert daar onder meer op door antilichamen aan te maken. Volgens Neyts is de kans reëel dat bij wie twee dosissen van zo’n vectorvaccin heeft gekregen, immuniteit tegen de vector zelf kan optreden. Dat kan de werkzaamheid van latere herhaalvaccinaties verminderen. Bijgevolg zal allicht moeten worden overwogen die mensen bij een derde, en misschien ooit vierde prik te injecteren met vaccins op basis van een andere technologie, zoals mRNA, stelt Neyts. En dat creëert een nieuw groot probleem voor regio’s waar de voor mRNA-vaccins noodzakelijke koude transportketen niet of moeilijk haalbaar is, zoals grote delen van Afrika en Zuidoost-Azië. Al kan dan hopelijk ook een zogenoemd subunit-vaccin, met viruseiwitten die zijn aangemaakt in gistcellen, bacteriën of zelfs insectencellen, worden gebruikt. Het nog niet goedgekeurde vaccin van het Amerikaanse Novavax behoort tot die categorie.

Moeten we niet gewoon durven toegeven dat iedereen beter af is met Pfizer of Moderna?

JOHAN NEYTS. “We zijn met 7,5 miljard mensen op deze planeet, van wie ongeveer 5,3 miljard volwassenen. Hadden we enkel Pfizer of Moderna gehad, dan zaten we nog lang niet aan de vrij hoge vaccinatiegraad die we nu ook dankzij AstraZeneca en J&J hebben. Die twee vaccins zijn misschien iets minder optimaal, maar ze beschermen wel goed tegen zwaar ziek worden en overlijden. Men zet nu alles af tegen Pfizer en Moderna, maar dat wil absoluut niet zeggen dat de vaccins van AstraZeneca en J&J meewarig moeten worden bekeken.”

We lijken wel een opdeling te krijgen in de bevolking tussen diegenen die mRNA-vaccins hebben gekregen en de anderen, met een gevoel van opluchting voor de eersten en een soort onrust, tot zelfs misnoegdheid, bij de anderen.

NEYTS. “Zo voel ik het ook aan bij veel mensen. Maar ikzelf ben met AstraZeneca gevaccineerd, net zoals bijvoorbeeld Marc Van Ranst, Steven Van Gucht en Pierre Van Damme. En wij zijn er allemaal heel blij mee. We mogen al die firma’s op onze blote knietjes danken dat ze hebben doorgezet met de ontwikkeling van hun vaccins. Stel dat enkele van hen niet hadden meegedaan… We beseffen echt niet ten volle aan welke ramp we zijn ontsnapt. Vijf jaar geleden stond de productie van die mRNA- en vectorvaccins nog niet voldoende op punt. Hadden we die pandemie toen op onze kop gekregen…

“Hoe moeilijk het allemaal kan zijn, is ook overduidelijk bewezen. Neem CureVac, dat met zijn vaccin op basis van mRNA-technologie heel dicht bij Moderna en Pfizer zit. Dat vaccin is gefaald. Ook Sanofi en GSK, twee grote vaccinbedrijven die de handen in elkaar hadden geslagen, zijn er niet in geslaagd een heel werkzaam vaccin te maken. Idem dito voor Merck/MSD, een andere heel ervaren en grote speler. Stel je voor dat alleen grote vaccinfirma’s zoals Sanofi, GSK en Merck zich hadden gewaagd aan de vaccinrace. Dan zaten we nu in de miserie. En zeggen dat Pfizer, AstraZeneca en J&J niet bepaald klassieke vaccinfirma’s zijn.”

Wanneer moet die nieuwe prik er komen?

NEYTS. “Dat zal afhangen van het type vaccin. Allicht verschaffen mRNA-vaccins langdurige immuniteit, maar dat weten we niet over vectorvaccins. Maar zeker voor mensen met een verlaagde immuniteit, zoals kankerpatiënten en mensen die een orgaantransplantatie hebben ondergaan, moeten we niet te lang laten wachten. Door hun therapie staat hun immuunsysteem onder druk. Als zij gevaccineerd worden, is de respons op het vaccin ook suboptimaal. Het lijkt mij goed die mensen al in de herfst een extra dosis te geven, om hun immuunsysteem dat een beetje krakkemikkig is, optimaal te activeren.”

U werkt zelf aan een vaccin, op basis van het heel efficiënte vaccin tegen gele koorts. Dat zou volgend jaar op de markt kunnen komen?

NEYTS. “Onze vector is het vaccin tegen gele koorts dat al tachtig jaar bestaat. Tests op proefdieren hebben uitgewezen dat de opbouw van een afweer tegen SARS-CoV-2 optimaal profiteert van de efficiënte activering van het immuunsysteem door het gelekoortsvaccin. We zijn ervan overtuigd dat ons kandidaat-vaccin heel waardevol is. En het beschermt, zoals we in proefdieren hebben aantoond, ook tegen gele koorts. We ontwikkelen de technologie ook voor meer dubbele vaccins, zoals gele koorts en hondsdolheid. Er sterven jaarlijks 60.000 mensen aan hondsdolheid. We werken ook aan de combinatie gele koorts en ebola, of gele koorts en lassakoorts.”

Uw coronavaccin wordt nog niet getest op mensen?

NEYTS. “Het productieproces moet heel stabiel zijn, vooraleer we tientallen miljoenen euro’s investeren in grote klinische tests.”

De vaccinontwikkelaar Clover kreeg 328 miljoen dollar steun van CEPI (de onder meer door Bill Gates gelanceerde organisatie om de ontwikkeling van vaccins te versnellen) en heeft al een bestelling voor ruim 400 miljoen dosissen op zak. Is dat iets waar u ook van droomt?

NEYTS. “Absoluut. We moeten het vooralsnog doen met een beperkte financiering. Daardoor kunnen we lang niet zo snel gaan als we willen. De opschaling kunnen we zelf niet doen. Daarvoor moeten we samenwerken met gespecialiseerde partijen. Als je dan ziet dat Moderna 950 miljoen dollar heeft gekregen van de Amerikaanse overheid om voluit te gaan, is het duidelijk dat we niet met gelijke wapens strijden. Anderzijds ben ik erg blij ben met wat Moderna, Pfizer, AstraZeneca en J&J zo snel hebben verwezenlijkt. Hun werk heeft ook een enorme impact op mijn leven en dat van mijn familie en de mensen rondom mij.”

Kunt u wel kapitaal vinden?

NEYTS. “Toch wel. We willen ook volop inzetten op Afrika, delen van Azië en Latijns-Amerika. Dan zijn er naast de veeleer klassieke investeerders ook financieringsbronnen zoals de Wereldbank. Het is erg belangrijk dat Afrika zelf vaccins kan produceren. Nu is het bijna volledig afhankelijk van het Westen. In die context zijn we aan het praten met partijen op het Afrikaanse continent. Omdat onze technologie ook beschermt tegen gele koorts, is dat voor een continent waar jaarlijks 30.000 à 60.000 mensen sterven aan die ziekte een belangrijke bonus.”

Wat verwacht u van eventuele volgende varianten van SARS-CoV-2?

NEYTS. “Als die het overnemen van de bestaande varianten, zal dat zijn omdat ze besmettelijker zijn en allicht ook even ziekmakend en even dodelijk. We hebben het laatste van dit virus nog niet gezien. Bij ons zal dat meevallen door onze vaccinatiegolf. Maar het grootste deel van het grotendeels ongevaccineerde Afrikaanse continent is een kweekbodem van varianten. Daarom mogen we niet alleen van vaccins afhankelijk zijn. We moeten ook therapieën ontwikkelen. Zo kunnen we mensen die niet of niet optimaal gevaccineerd zijn, of mensen die gevaccineerd zijn maar van wie het immuunsysteem minder goed werkt, behandelen met een virusremmer, zodat de infectie niet doorbreekt.”

U werkt ook aan zo’n virusremmer?

NEYTS. “We volgen twee sporen. Enerzijds testen we bestaande middelen, dankzij financiering door de Bill & Melinda Gates Foundation, om optimale combinaties te zoeken van middelen die je oraal kunt nemen. Die combinaties zijn noodzakelijk, want allicht is geen enkel bestaand middel op zich krachtig genoeg tegen corona. Anderzijds ontwikkelen we zelf, of samen met partners, heel krachtige virusremmers die pan-corona actief moeten zijn. Het is belangrijk coronaremmers te ontwikkelen die breder werken dan enkel SARS-CoV-2. Stel dat over tien of vijftien jaar een ander coronavirus opduikt, dan hebben we tenminste iets op de plank liggen dat daartegen werkzaam is.”

Maakt u zich zorgen over volle voetbalstadions?

NEYTS. “Ja, toen ik het Wembley-stadion zag tijdens de finale van het Europees kampioenschap voetbal, snapte ik het echt niet meer. Bovendien ziet iedereen dat op tv. Mensen krijgen dan de indruk dat de pandemie helemaal voorbij is. Ik ben er niet gerust in met die varianten. Bij ons valt het vrij goed mee door de excellente vaccinatiecijfers, maar dat is niet overal zo. Daarenboven lopen mensen van wie het afweersysteem minder goed werkt, soms nog serieus wat risico, zelfs al zijn ze gevaccineerd. Denk maar aan de twaalf bewoners van een woon-zorgcentrum in Nijvel die onlangs overleden zijn.”

Pukkelpop, waar ruim 65.000 bezoekers per dag werden verwacht, gaat niet door. Bent u tevreden?

NEYTS. “Het is beter dat het niet doorgaat. Eigenlijk zijn de organisatoren onrealistisch geweest. De jeugd verdient absoluut een verzetje na zo’n ellendig lange coronaperiode. Maar het was verre van evident om dit coronaveilig te organiseren. Als je zoveel niet of deels gevaccineerde jongeren bij elkaar brengt, wordt de infectiedruk zo hoog dat je besmettingen binnensleept in de rest van de populatie. We weten bijvoorbeeld dat vooral in Brussel en Wallonië heel wat zorgkundigen nog niet gevaccineerd zijn. Stel dat de niet-gevaccineerde moeder van zo’n festivalbezoeker in een woon-zorgcentrum werkt… Ik vond het allemaal wat bangelijk.”