‘Als Vermeer zo uniek was, waarom werd hij dan na zijn dood eindeloos verward met andere schilders?’

Mijn jaar is goed begonnen. Ik had gewed dat de tentoonstelling over Johannes Vermeer in het Amsterdamse Rijksmuseum een megasucces zou worden. Nu is ze uitverkocht, 450.000 tickets. Is Vermeer de beste schilder aller tijden? Als we de hype mogen geloven wel. Maar er is ook een eenvoudige economische analyse: als kwaliteit (en niemand betwist die) schaars is, krijg je torenhoge belangstelling. Van Vermeer kennen we slechts zo’n drie dozijn schilderijen. Rembrandt schilderde ongeveer evenveel zelfportretten als Vermeer schilderijen.

Ik heb de tentoonstelling al driemaal gezien. Waarom? Meer dan een jaar geleden besliste ik een bucketlist af te vinken. Gewoon alle Vermeers zien. Gemakkelijker gezegd dan gedaan. Eentje is gestolen, eentje hangt in Buckingham Palace en een andere in Tokyo. De jongste zes maanden zag ik schilderijen van meester Johannis (zijn doopnaam) Vermeer in Washington, New York, Dresden, Wenen, Edinburg, Londen, Parijs, Frankfurt, Den Haag en Amsterdam. Mijn teller staat nu op 33. Ik heb zo’n twintig boeken over Vermeer gekocht, las de klassiekers (Montias, Bailey) en de nieuwste studies (Hockney, Jelley, Weber). Ik heb me ingelezen zoals ik dat deed tijdens mijn doctoraatsperiode. Al wat ik over de brave man weet op basis van de meest gezaghebbende bronnen, wordt lekker door andere al even gezaghebbende bronnen tegengesproken. Een nuchtere expert merkte ook al droogjes op: als Vermeer dan zo uniek was, waarom werd hij dan na zijn dood eindeloos verward met andere schilders?

Ooit was er de Beatles-hysterie, nu heeft Vermeer de Fab Four vervangen. Men verliest alle kritische zin. Alle schilderijen zouden pareltjes zijn. Fake news. Over één zeggen de nuchtere kenners: een artistieke vergissing van de meester. Bij andere schilderijen ziet men hoe hij worstelt met perspectief, of hoe een rots eerder een vuilniszak is, of hoe hij blundert met muren en vloeren. In zijn latere werken is zogezegd alles tot de essentie herleid, maar ze missen duidelijk iets van zijn topperiode. Je mag niet fluisteren dat hij aan de drank geraakt was, zoals veel van zijn collega’s (Jan Steen, Frans Hals), maar wat bedoelde zijn jonge weduwe dan juist met “verval en decadentie”? Vermeer is een heilige en hierboven pleeg ik heiligschennis. Mag ik echt niet zeggen dat zijn groen is verdwenen omdat het geel is verzwakt en alleen nog zijn veel te sterk blauw is overgebleven (ultramarijn, op basis van de peperdure lapis azuli, hij werkte met de beste materialen). Schilderde hij echt het land op een kaart in het blauw?

Altijd maar hetzelfde kamertje, hetzelfde juffertje, hetzelfde gele jakje in imitatiebont. Het bizarre is dat zowel zijn mislukte als zijn iconische doeken vooral outliers zijn. Het grootste deel van zijn interieurschilderijen is minder bekend bij het grote publiek. Het melkmeisje is zijn enige schilderij waar hij iemand van de werkende klasse schildert.

Ik ben een Beatles-fan en inderdaad, ze waren geniaal. Niet voor Ob-La-Di Ob-La-Da, maar omdat ze zichzelf op het allerhoogste niveau minstens driemaal heruitvonden. Hetzelfde geldt voor Vermeer. De man schilderde in een bepaalde periode ronduit geniaal. In een totaal ander periode (1910-1920) boden de Amerikaanse miljonairs zoals J.P. Morgan (die nog nooit van Vermeer had gehoord) de gekste prijzen. Als de mist optrekt van de marketing, de hype, de gezochte controverses van de musea die een van 37 (of zijn het er dan toch 35?) schilderijen bezitten, blijven er minstens twintig schilderijen over die onwaarschijnlijk modern zijn, honderd procent mindfull. Je wordt er stil van. Niemand ontkent dat Vermeer licht, perspectief, kleurenpracht én compositie op een magistrale wijze combineerde. Bewonder die twintig mateloos, maar blijf wel nuchter. Ook de Grote Meester moest leren. En vooral… eindig je leven niet zoals hij. Blijf weg van decadentie en verval.