Oxford-CEO Bruno Holthof: ‘Een vaccinoorlog heeft geen zin’

Als CEO van Oxford University Hospitals is de Vlaming Bruno Holthof betrokken bij het felbegeerde vaccin dat door Oxford en AstraZeneca werd ontwikkeld. Europa slaat de bal helemaal mis in de bitse strijd om dat vaccin, stelt Holthof, die ook schetst hoe ons leven met het virus zal evolueren. ‘We kunnen covid-19 nooit meer elimineren.’

Niemand is beter geplaatst dan Bruno Holthof om te schetsen hoe het Verenigd Koninkrijk de pandemie aanpakt en waarom het land vol onbegrip reageert op de agitatie in de Europese Unie over het al te schaarse AstraZeneca-vaccin. Holthof leidt sinds 2015 Oxford University Hospitals (OUH), een medische organisatie met 12.000 werknemers die bijzonder hoog staat aangeschreven over het Kanaal en een cruciale rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van het betwiste vaccin. Het Oxford-vaccin vindt zijn oorsprong in het Biomedical Research Centre van OUH. Vijf jaar geleden al was vaccinontwikkeling er een hoofdthema. Dat leidde ertoe dat Oxford erg snel kon reageren op de pandemie, stelt Holthof, de voormalige CEO van het Antwerpse ziekenhuisnetwerk ZNA. Na ons gesprek moet Holthof, die het steevast over het ‘Oxford-vaccin’ heeft, een uiteenzetting houden over de rol van OUH aan de hertog van Cambridge, beter bekend als de Britse prins William.

Oxford heeft meer vingers in de coronapap dan de ontwikkeling van het vaccin van AstraZeneca?

BRUNO HOLTHOF. “Er is lang niet alleen dat. We hebben ook de Recovery Trial gelanceerd. Dat is ‘s werelds grootste testprogramma voor covid-behandelingen, waarvoor 40.000 patiënten werden gerekruteerd. Een van de ontdekkingen was dat dexamethason, een goedkope steroïde, levens redt. Alleen al in het Verenigd Koninkrijk heeft dexamethason 22.000 levens gered, en wereldwijd naar schatting een miljoen. Binnen het jaar identificeerde de Recovery Trial ook een andere positieve behandeling tegen covid-19, de ontstekingsremmer tocilizumab. Er zijn ook negatieve resultaten geweest, en ook dat is goed. Neem hydroxychloroquine, een product dat vorig jaar nog even werd gepromoot door Donald Trump. Wij hebben bewezen dat het niet werkt, evenmin als plasma van mensen die covid-19 hebben gehad, wat verrassend was.”

Wat is de rol van Oxford in de verdere ontwikkeling van het vaccin?

HOLTHOF. “We zijn gestart met een studie bij kinderen om te kijken of het vaccin ook bij hen werkt, omdat de transmissie van het virus bij kinderen een belangrijke rol speelt in de pandemie. We berekenen ook welke ziekenhuiscapaciteit nodig zal zijn voor de derde grote golf die onvermijdelijk komt, ook in Engeland, en ondanks de vaccinaties. Wij verwachten de derde golf in de herfst, maar proberen die zo veel mogelijk richting de winter te duwen. Waarom zeg ik dat? Omdat er hoe dan ook nieuwe varianten zullen komen, waartegen de huidige vaccins geen volledige bescherming bieden. Dat is al het geval met de Zuid-Afrikaanse variant. Daarom is er in Engeland zo’n grote schrik voor die variant. Wij hebben in het ziekenhuis een nieuwe afdeling gebouwd met isolatiekamers met een ideale ventilatie. Tegen de zomer hebben we ook een extra gebouw voor kritische zorg met 48 bedden. Allemaal om ons voor te bereiden op die derde golf.”

En toch wordt gezegd dat het normale leven eind dit jaar kan hernemen.

HOLTHOF. “Dat klopt ook. Mensen beseffen onvoldoende dat er elk jaar een griepepidemie en heel wat longontstekingen zijn. Elk jaar overlijden in het Verenigd Koninkrijk gemiddeld 50.000 mensen aan griep en pneumonie. Dat accepteren we. We verwachten dat mensen ook aan covid-19 zullen blijven sterven. Ook dat wordt een endemische ziekte, een ziekte die elk jaar zal terugkeren. We kunnen covid niet meer elimineren. Het virus zal voortdurend onder ons zijn. Het zal geen pandemie meer zijn, maar een ziekte zoals griep. En je zal allicht, zoals bij griep, elk jaar een nieuw, aan de varianten aangepast boostervaccin moeten krijgen. Ook met griepepidemieën leven we gewoon verder en gaat het economische leven voort. Dat is ook het scenario voor covid-19 waarop wij ons nu voorbereiden.”

Wat is u het meest opgevallen aan de Britse vaccinatieaanpak?

HOLTHOF. “Het Verenigd Koninkrijk heeft met de vaccinatieontwikkeling, de aankoopstrategie en de voorbereiding voor massavaccinatie een perfect parcours afgelegd. Dat komt omdat alles heel snel in gang is gezet. Wij wisten in maart 2020 al vrij zeker dat we een veilig en waarschijnlijk ook werkend vaccin zouden hebben. De productiecapaciteit werd al heel lang geleden vastgelegd. De eerste productie gebeurde in Oxford, de grootschaligere productie voor de eerste klinische studies in Italië. De deal met AstraZeneca voor de verdere productie en ontwikkeling is vrij snel gemaakt. Oxford Biomedica, een van de twee vaccinfabrieken in het Verenigd Koninkrijk, is een spin-out van ons. Rond die periode heeft de Britse overheid Kate Bingham aangesteld als hoofd van de taskforce voor vaccins van de Britse regering. Zij is heel vroeg contracten beginnen afsluiten met Pfizer, J&J, Novavax en Moderna, en we hebben heel vroeg grote financiële verbintenissen genomen. Als je ziet wat een pandemie economisch kost, was dat een goede verzekeringspremie. Dat heeft de Britse overheid heel goed gezien. Zij wist al in maart vorig jaar dat vaccinatie de enige weg uit deze pandemie is. Dat besef is spijtig genoeg pas veel later in Europa doorgedrongen. Ook de aankoopstrategie is veel later gestart in Europa. Europa is veel te voorzichtig geweest. Ze dachten: even wat wachten en zien of het werkt, en nog niet te veel geld uitgeven.

“De tweede persoon die vrij cruciaal was in de Britse succescampagne is Emily Lawson, net als ik een voormalig McKinsey-partner. We kennen elkaar van die tijd. Zij werd verantwoordelijk voor de uitrol van de vaccinatiecampagne in het Verenigd Koninkrijk. Die startte al in de zomer van vorig jaar, met contracten met artsen en apothekers, vaccinatiecentra en het bepalen van de locaties, tot en met kerken en voetbalstadions. Dat is allemaal veel vroeger gebeurd dan in Europa. Al hadden ook wij in het begin veel te weinig vaccins, zeker om de klok rond te vaccineren. Het vaccin van Pfizer was het eerste dat goedgekeurd werd, en ons ziekenhuis was een van de eerste centra om het toe te dienen, al op 8 december. Maar we kregen in december veel minder vaccins dan Pfizer had aangekondigd, door productieproblemen. Met ons vaccin zijn we in januari gestart, maar ook AstraZeneca had productieproblemen. De vaccinaties zijn pas echt op dreef gekomen in de tweede helft van februari en in maart. Op de topdagen in maart hebben we 800.000 vaccins per dag gezet.”

Hoe frustrerend is het dat het door u ontwikkelde vaccin in een slecht daglicht werd geplaatst en dat de werkzaamheid en de veiligheid zo vaak ter discussie werden gesteld?

HOLTHOF. “Die Europese kritiek hoor je hier minder. Er wordt met verbazing op gereageerd, omdat het vertrouwen in de vaccinaties ermee wordt ondergraven. Hier werden de vaccins vanaf het begin verwelkomd en werd steeds benadrukt dat ze heel goed beschermen tegen zware ziekte en ziekenhuisopname. ‘Bescherm de NHS (de Britse gezondheidsdienst, nvdr) en red levens’, klinkt het overal. Dat is er hier ingehamerd. Er is ook enorm ingezet op het bestrijden van vaccintwijfel. In sommige culturen is die twijfel erg aanwezig. Daar is sterk op gewerkt door wetenschappers, dokters, verpleegkundigen en apothekers, maar ook door religieuze leiders en opinieleiders die constant in de lokale media heel zichtbaar alle vaccins hebben gesteund.”

Antivaxers krijgen in het Verenigde Koninkrijk dus veel minder een voet aan de grond?

HOLTHOF. “Hier wordt het maf gevonden dat in Europa zo openlijk wordt getwijfeld aan de werkzaamheid. Men was bezorgd dat mensen dat zouden oppikken in Engeland en dat zo het vertrouwen in de vaccins zou worden ondermijnd.”

Hoe staat het met de versoepelingen in het Verenigd Koninkrijk?

HOLTHOF. “Op 8 maart zijn alle scholen volledig heropend. Nu bekijken we hoe de virusoverdracht evolueert, en vooral of de kwetsbare mensen al zijn beschermd. Zij hebben al een eerste dosis gekregen en een tweede dosis wordt toegediend na twaalf weken. We weten dat je na drie weken 100 procent beschermd bent tegen zware ziekte. Dat wordt nu getest door het openen van de scholen. Later worden pubs en restaurants geopend. Als dat allemaal vlot verloopt, worden alle beperkingen vanaf 21 juni geschrapt in Engeland. En als de kwetsbaren inderdaad beschermd zijn tegen zware ziekte en we een vaccinatiegraad van 90 procent bereiken, schatten we dat we endemisch 2000 tot 5000 covid-patiënten zullen hebben in de Engelse ziekenhuizen. Als dat waar is, is het leven in feite weer normaal vanaf 21 juni. De vraag is of dat kan in het Verenigd Koninkrijk als dat niet nog niet het geval is in de rest van de wereld.”

Hoe wordt gereageerd op de vaccinoorlog met de Europese Unie?

HOLTHOF. “De Engelsen vinden het heel leuk om in Engeland op vakantie te gaan, maar velen gaan ook graag op vakantie in Frankrijk en Spanje. Engeland heeft er dus ook baat bij om de vaccinaties en de bescherming in Europa op hetzelfde niveau te krijgen. Vandaar dat hier het signaal wordt gegeven dat een vaccinoorlog geen zin heeft. We moeten iedereen beschermen. Anders is ons leven misschien leuk in het Verenigd Koninkrijk, maar zijn we toch beperkt in ons doen en laten. In die zin hoop ik dat Europese politici voldoende verstand zullen hebben en geen vaccinoorlog ontketenen.”

Europa richt zijn pijlen op het verkeerde doelwit?

HOLTHOF. “Europa vergist zich inderdaad van vijand. Wij zijn niet elkaars vijand in deze pandemie. Covid is de vijand. Er moet worden samengewerkt en er moet solidariteit zijn, ook met de zwaksten in de samenleving. Dat gaat ook over landen die nu niet in de kijker lopen. Zij moeten ook hun bevolking kunnen vaccineren. Dat vergt samenwerking, niet alleen tussen het Verenigd Koninkrijk en Europa, maar ook met Amerika. En met India, dat veel productiecapaciteit heeft.”

De achterdocht is nochtans enorm in de Europese Unie. Zeker sinds duidelijk werd dat 29 miljoen AstraZeneca-vaccins in Italië lagen te wachten op transport.

HOLTHOF. “Ik geloof niet dat die vaccins bedoeld zijn voor het Verenigd Koninkrijk. Oké, het Verenigd Koninkrijk heeft na een supermaand maart in april ook te weinig vaccins om in hetzelfde tempo voort te vaccineren. Ik heb de vaccinatiecentra moeten zeggen dat we in april focussen op het toedienen van tweede dosissen en het verhogen van de vaccinatiegraad bij 50-plussers en mensen met onderliggende aandoeningen tot ruim 90 procent. Die opdracht halen we. De tweede doelstelling is dat elke volwassene gevaccineerd moet zijn tegen eind juli. Dat zou vroeger kunnen als we voor april meer vaccins hebben. Maar eigenlijk is dat niet zo belangrijk, want die doelstelling is alleen nuttig als ook Europa zijn doelstelling haalt. Hier wordt heus wel beseft dat ook Europa zijn gezondheidszorgsysteem moet kunnen beschermen.”

Stel dat geen enkele dosis van AstraZeneca die wordt geproduceerd op het Europese vasteland nog naar het Verenigd Koninkrijk gaat. Is dat een probleem?

HOLTHOF. “Ik ben niet betrokken bij de politieke gesprekken, maar ik weet wel dat het Verenigd Koninkrijk afhankelijk is geweest van de leveringen van het Pfizer-vaccin uit Puurs. We hebben voldoende voorraad om een tweede dosis van die Pfizer-vaccins toe te dienen, maar als we er dan geen meer zouden krijgen, kan AstraZeneca rekenen op twee fabrieken in Engeland. Bovendien begint Moderna te leveren en zitten Novavax en J&J in de pijplijn. We hebben dus andere producenten waardoor we niet afhankelijk zijn van Europa. Als het echt tot een vaccinoorlog zou komen, zal het Verenigd Koninkrijk mogelijk wat vertraging oplopen in zijn vaccinaties. Men schat dat op twee maanden. Maar Europa moet ook nadenken wat de implicatie voor de Europese vaccinatiecampagne kan zijn. Europa is ook afhankelijk van het Verenigd Koninkrijk voor de productieketen. Er kan vergelding zijn. Ik hoop dat het niet zover komt.”

Het Britse vaccinatieprogramma kan dus doorgaan, ook als er geen vaccins van AstraZeneca naar het Verenigd Koninkrijk worden uitgevoerd?

HOLTHOF. “De grote bezorgdheid is India. Het Verenigd Koninkrijk is afhankelijker van India dan van Europa. De reden waarom we in april minder kunnen vaccineren, is dat de Indiase vaccinfabriek 10 miljoen vaccins zou leveren, maar uiteindelijk slechts de helft heeft geleverd.”

En toch heet het dat het Verenigd Koninkrijk tot elke prijs Europese vaccins wil inpalmen.

HOLTHOF. “Ik wil benadrukken vanuit Oxford, maar ook vanuit de overheid en AstraZeneca, dat we dit vaccin tegen de kostprijs aanbieden. Er wordt dus geen winst op gemaakt, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Pfizer en Moderna. Het doel is de hele wereld te bevoorraden met dit vaccin. Engeland heeft ook heel veel geïnvesteerd in Covax (een initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie om vaccins aan te kopen voor arme landen, nvdr) en Gavi (de door Bill Gates opgerichte alliantie om kinderen in arme landen te vaccineren, nvdr). Het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Europa moeten samenwerken voor de vaccinproductie, maar moeten er ook voor zorgen dat er voldoende productiecapaciteit is voor Azië, Afrika en Zuid-Amerika.”

Leeft in het Verenigd Koninkrijk ook de indruk dat AstraZeneca blundert?

HOLTHOF. “Nee, al denk ik dat AstraZeneca wel zal toegeven dat de communicatie soms beter had kunnen zijn en dat het opschalen van de productie beter kon.”

Welke lessen kan België trekken uit de Britse aanpak?

HOLTHOF. “Ik denk dat België de communicatie het best eens grondig bekijkt. Hier werd de pandemie als een soort oorlogssituatie beschouwd. Dat betekent ook dat het leger wordt ingeschakeld. Ik heb militairen in mijn ziekenhuis ter beschikking gekregen. Het heeft mij verbaasd hoe voorzichtig Europa is geweest met de aankoopstrategie, de goedkeuring en de uitrol van het vaccin. Hier werd veel meer risico genomen, maar uiteindelijk zijn zo ook veel meer levens gered. Er wordt gezegd dat de MHRA (het Britse geneesmiddelenagentschap, nvdr) te snel besliste. Maar ik heb ervoor gepleit om nog sneller te beslissen. Mijn voorstel was al vorige zomer alle gezondheidswerkers te vaccineren. Zij staan in de frontlinie. Maar ze wilden het risico niet nemen en zeiden dat er meer data over de veiligheid nodig waren.

“Ik zal ook een slecht voorbeeld geven, om te vermijden dat ik doorga voor een enorme fan van de Engelse aanpak ( lacht). Ik heb me het meest druk gemaakt toen de Engelse overheid in december grote kerstbubbels toeliet. Ik voorspelde dat het mijn ziekenhuis zou doen vollopen, en dat is ook gebeurd. In januari hadden we de grootste piek, veel hoger dan de eerste golf. Maar er was een enorme politieke druk om mensen vrijheid te geven rond Kerstmis, zodat ze met familie op restaurant konden gaan. Die restaurants zaten bomvol met mensen zonder mondmaskers. De transmissie van het virus werd zo ongelofelijk versneld. Dat is volledig verkeerd ingeschat, terwijl alle wetenschappers adviseerden de lockdown aan te houden, omdat het Verenigd Koninkrijk zo dicht bij de vaccinatie-uitrol stond. Die lessen zijn zo vanzelfsprekend, en toch trapt elk land in dezelfde val: te vroeg uit lockdown gaan, voordat de kwetsbaarste groepen tegen zware ziekte en ziekenhuisopname gevaccineerd zijn.”

Heeft de brexit een impact op uw baan?

HOLTHOF. “De brexit op zich niet, wel het brexitreferendum. Dat veroorzaakte een personeelstekort. We waren erg afhankelijk van Europese verpleegkundigen. We rekruteerden vooral veel in Spanje en Portugal. Dat viel stil na het referendum. We hebben onze rekrutering verlegd naar de Filipijnen en India. Ik heb nu per jaar ongeveer 250 verpleegkundigen uit die landen. Vroeger moesten we dat zelf betalen. Nu krijg ik van de overheid 10.000 pond per verpleegkundige uit India en de Filipijnen. Ook voor onderzoek was ik bezorgd, maar we hebben een satelliet opgericht in Berlijn, en die samenwerking loopt heel goed, ook met andere academische groepen in Europa. Wat ook geholpen heeft, is dat de visumvereisten voor artsen en academici werden versoepeld. Al bij al is het dus na het referendum wel in orde gekomen, maar we blijven bezorgd. We willen met Europa blijven werken. In die zin is het belangrijk dat de solidariteit en de samenwerking niet wegvallen.”

Hoe kijkt u terug op het voorbije jaar?

HOLTHOF. “Onze organisatie heeft vijf mensen verloren aan covid. Als je met hun familie of collega’s moet spreken… dat zijn dieptepunten. Maar onze wetenschappelijke en klinische impact maakt dat het een ongelofelijk jaar was. Ik kreeg ook als opdracht om hier een lifesciencescampus uit te bouwen die op het niveau van Boston en Silicon Valley staat. Het voorbije jaar heeft dat plan een boost gekregen. De visibiliteit en de geloofwaardigheid van Oxford zijn enorm gestegen, door het vaccin en de baanbrekende Recovery Trial.”