Komt het openbaar vervoer er weer bovenop?

Corona liet mensen weer meer naar de auto grijpen. Het openbaar vervoer probeert de schade te beperken, maar de reizigersaantallen van voor de pandemie komen voorlopig niet terug.

Voor ons land kennismaakte met het virus, ging elke mobiliteitsvraag over het verminderen van de files. Daarbij was een cruciale rol weggelegd voor het openbaar vervoer. Een jaar later is duidelijk dat het openbaar vervoer een van de grote coronaverliezers is. De files zijn nog niet wat ze waren, maar ze zijn wel al terug van weggeweest. Terwijl het aantal gebruikers van treinen, trams en bussen een pak lager ligt.

“De daling is nu minder uitgesproken dan tijdens de lente, maar het aantal reizigers ligt nog altijd lager dan in februari vorig jaar”, zegt transporteconoom Bruno De Borger (UAntwerpen). “Dat komt omdat telewerk wordt aangemoedigd, maar ook omdat mensen bang zijn van de besmettingsriciso’s op het openbaar vervoer.”

Dalende vraag

Er is dus druk op de vraagzijde. Die wordt versterkt doordat meer mensen overstappen naar de fiets voor korte verplaatsingen. “Recente investeringen in betere fietsinfrastructuur en de boom van de elektrische fiets snoepen ook marktaandeel van het openbaar vervoer af”, zegt De Borger. “Al blijft het weer in onze contreien een spelbreker. Met meer zon zou het er voor de NMBS en De Lijn slechter uitzien.”

In Vlaanderen voelt vooral De Lijn de gevolgen van corona. “De impact van de pandemie op De Lijn is heel groot”, bevestigt woordvoerster Karen Van der Sype. “In 2020 verloren we een derde van onze vervoersontvangsten en het aantal reizigers viel met de helft terug.”

De hamvraag is of die tendens blijft als we het virus onder controle krijgen met vaccins. Dat valt af te wachten. “Er is nog maar weinig onderzoek gedaan naar de structurele gevolgen van de verandering in werkgewoonten, omdat zo’n massale shift naar telewerk nog nooit is voorgekomen”, zegt De Borger. “Maar er zijn aanwijzingen dat telewerk een blijver is, allicht in mindere mate dan nu.”

Bovendien zou het weleens kunnen dat mensen het openbaar vervoer sneller als te druk beschouwen. Uit buitenlands onderzoek blijkt dat de metro’s in Londen en New York een rol hebben gespeeld in de verspreiding van corona. Hoewel bij ons geen onderzoek is gedaan naar de rol van het openbaar vervoer in de pandemie, valt te verwachten dat het openbaar vervoer ook hier een rol heeft gespeeld. “Zelfs al is het percentage besmettingen miniem, de perceptie volstaat om mensen weg te houden van de bus of de tram”, zegt De Borger. “De komst van de vaccins zal dat neutraliseren, en op termijn zie ik de vraag wel weer stijgen, maar ik denk niet dat het niveau van januari 2020 snel terugkeert.”

Aanbod bijsturen

Als de vraag daalt, is het logisch dat het aanbod volgt. Die economische wet gold niet voor het openbaar vervoer tijdens het afgelopen coronajaar. Treinen, trams en bussen waren een essentiële sector voor wie geen alternatieve verplaatsingsmogelijkheden had.

Toch vielen er verschuivingen in het aanbod te noteren. De Lijn heeft bijvoorbeeld als reactie op de terugvallende vraag en het grote aantal zieke chauffeurs zijn vakantiedienstregeling vervroegd ingevoerd. “En aan het begin van het schooljaar hebben we extra versterkingsritten ingezet, om een te grote drukte op onze bussen en trams te vermijden”, zegt Van der Sype. Dat principe past De Lijn op sommige plaatsen nog altijd toe. Er zijn ook trajecten waar de bezetting sterk is gedaald, maar de vervoersmaatschappij zegt dat een tijdelijke terugschroeving van het aanbod nergens op tafel ligt.

Buitenlandse vervoersmaatschappijen zouden de optie van een lagere frequentie in hun aanbod wel bekijken. De Borger: “Afhankelijk van hoelang de dalende vraag aanhoudt, kan het aantrekkelijk worden voor de bus- of treinmaatschappijen om de frequentie op hun verbindingen terug te schroeven. Dat bespaart kosten, maar het is als publiek bedrijf niet zo vanzelfsprekend. Bovendien is het niet zonder risico. De kwaliteit van de dienstverlening zakt als de frequentie daalt. En uiteindelijk genereert een lager aanbod een lagere vraag. Je moet dus klaar zijn om die frequentie weer op te drijven zodra de vraag stijgt, anders dreigt een vicieuze cirkel waardoor mensen afhaken omdat de frequentie is verminderd.”

Tarieven aanpassen

Zowel De Lijn als de NMBS verhoogde begin februari de prijzen van sommige tickets. Naar verluidt hebben die tariefaanpassingen weinig te maken met de dalende vraag. Ze passen in de jaarlijkse aanpassing aan de index. Maar hoe dan ook zal het coronajaar wegen op de rendabiliteit van het openbaar vervoer.

Het maakt dat de discussies over de kostendekkingsgraad intenser zullen worden. “Dat is veelal een ideologische tegenstelling”, zegt De Borger. “Met een liberale voogdijminister lijkt het logisch dat die discussie weer op tafel komt. Er waren traditioneel twee redenen om openbaar vervoer ruimhartig te subsidiëren: als herverdelingsmechanisme voor mensen zonder wagen en om de files te verminderen. Dat tweede argument blijkt maar een beperkte impact te hebben. Dat telt dus niet langer.”

De vrijgekomen wegcapaciteit raakt intussen weer stilaan opgevuld, al zitten we nog niet op het pre-coronaniveau.”Er zijn vandaag gewoon veel minder verplaatsingen”, zegt Van der Sype. “Reizigers geven aan dat ze na corona de intentie hebben weer gebruik te maken van het openbaar vervoer. We willen reizigers die in de auto zijn gestapt, overhalen om opnieuw het openbaar vervoer te gebruiken. Met gerichte campagnes en een kwalitatief aanbod moet dat lukken. We hebben de jongste maanden sprongen voorwaarts gemaakt met de kwaliteit van onze realtime-informatie. We informeren onze klanten nu ook over de drukte in onze voertuigen en we rijden de ritten die we moeten rijden. Kortom: als ze hun hun verplaatsingen hernemen, kunnen de reizigers rekenen op De Lijn.”