Hoe werkloosheid de gezondheid schaadt

Langdurige werkloosheid gaat hand in hand met mentale en fysieke problemen, die op hun beurt de zoektocht naar een baan bemoeilijken. We kijken beter niet lijdzaam toe hoe die vicieuze cirkel zich op gang trekt.

De Belgische economie kromp in het tweede kwartaal met 12,2 procent, nadat in het eerste kwartaal al voor 3,5 procent minder waarde was gecreëerd via producten en diensten. De eerste golf van besmettingen met covid-19 en de daaropvolgende bevriezing van de economie hebben een kostprijs. Na de bankencrisis draaide onze economie in 2009 ook op een lager pitje. De krimp bedroeg echter nooit meer dan 4 procent per kwartaal.

“De crisis in 2009 was wijdverspreid en trof meer sectoren. Nu gaat het vooral om enkele sectoren, zoals de evenementen- en de reissector en de horeca. Zij zijn zwaar getroffen, terwijl andere sectoren nog redelijk stand houden en sommige bedrijven zelfs garen spinnen bij deze crisis”, nuanceert Johan Van Gompel, die voor KBC de Belgische economie volgt.

Volgens sommigen heeft het beleid tijdens de coronacrisis te weinig aandacht voor de economie. Anderen vinden dat economische belangen zwaarder wegen in de besluitvorming dan de volksgezondheid. Als je weet dat tijdens economische crisissen, zoals in de Grote Depressie in 1929 of de financiële crisis in 2008, veel meer zelfmoorden plaatsvonden, dan zie je in dat de economie steunen ook levens kan redden.

Ten gevolge van de Grote Depressie zouden volgens sommige bronnen een kwart meer mensen dan anders zich van het leven beroofd hebben. De bankencrisis zou meer dan 10.000 extra zelfmoorden veroorzaakt hebben in Europa, Canada en de Verenigde Staten. Vooral wanneer mensen hun werk verliezen en met financiële problemen kampen, dreigen ze in een negatieve spiraal terecht te komen.

Mentaal en fysiek welzijn

“Studies tonen aan dat het risico op depressie dubbel zo groot is bij mensen die werkloos zijn. Dat risico speelt nog meer bij mensen die vijftig jaar of ouder zijn. Ook het risico op angststoornissen is groter bij werklozen”, zegt psychologe Pauline Stas, die samen met UGent-professor Ernst Koster in bestaand wetenschappelijk onderzoek op zoek ging naar de effecten van werkloosheid op de menselijke psyche.

De effecten van werkloosheid gaan ook verder dan psychologische problemen. “Werkloosheid kan ook samengaan met een slechtere fysieke gezondheid”, merkt Stas op. “Een studie uit 2009 leert dat mensen die werkloos werden, vaker last hadden van hoge bloeddruk, diabetes, artritis en een algemene slechte gezondheid. Werklozen lopen 63 tot 73 procent meer risico om te sterven dan werkende mensen.”

Er zijn verschillende verklaringen voor die slechtere gezondheid. Wie in armoede leeft, heeft mogelijk minder geld voor doktersbezoek en medicijnen, fitnessabonnementen, gezonde voeding, enzovoort. Een andere verklaring is dat mensen met geldproblemen het moeilijk hebben nog aandacht te schenken aan andere problemen.

“Het piekeren over financiële problemen kan mentaal uitputtend zijn, waardoor mensen minder energie hebben om actief met hun problemen aan de slag te gaan, en er ook niet meer in slagen oplossingsgericht te denken”, zegt Stas. Ze verwijst naar wetenschappelijke experimenten die aandachts- of concentratieproblemen aantonen bij mensen in onzekere financiële situaties.

Valkuilen voor werklozen

Als geldproblemen de aandacht opeisen, verdwijnt de rest naar de achtergrond. “Zo toont onderzoek aan dat personen in onzekere financiële situaties vaker vergeten hun medicatie in te nemen, minder geregeld hun huis onderhouden en minder aandacht hebben voor hun kinderen”, zegt Stas. De mentale belasting van armoede en financiële stress kan zo groot worden, dat werklozen er niet meer in slagen moeilijke administratieve procedures voor het aanvragen van uitkeringen of opleidingen te doorploegen. Het beleid kan daaruit lessen trekken voor de begeleiding van werklozen. “Het is essentieel voldoende ondersteuning en een heldere uitleg te bieden.”

Die aandacht voor de dringende noden en de korte termijn zorgt er ook voor dat mensen soms slechte financiële beslissingen nemen en bijvoorbeeld kortlopende kredieten aangaan tegen een hoge rente. Op korte termijn is het tekort aan financiële middelen weg dankzij de lening. Op lange termijn is het probleem nog veel erger geworden en de schuldenberg groter. Koster en Stas benadrukken dat de overheid ook daar een rol kan spelen door extra bescherming in te bouwen en informatie te verstrekken over flitskredieten en wurgrentes.

Het is volgens Koster ook ontzettend belangrijk er als maatschappij over te waken dat geen stigma kleeft op werkloosheid. “Er is veel onderzoek gedaan naar de effecten van werkloosheid en financiële druk op de mentale gezondheid. Daaruit bleek dat werkloosheid een zeer belastende situatie is”, zegt Koster. “Wie werkloos wordt, raakt geïsoleerd, verliest zijn dagstructuur, zijn sociale status en komt in een onzekere financiële situatie terecht. Een gevoel van falen en schaamte kan een impact hebben op denkprocessen en leiden tot een gevoel van hopeloosheid over de mogelijkheden om de situatie te veranderen.”

Tijdelijke werkloosheid

Er zijn nu meer werklozen dan voor de coronacrisis, maar dankzij het systeem van de tijdelijke werkloosheid konden bedrijven hun personeel houden toen ze moesten sluiten. In juni telde de RVA afgerond 530.000 tijdelijk werklozen. Dat zijn er maar half zoveel als in april en maart, toen een groot deel van de Belgische economie voor anderhalve maand bevroren werd. Maar het zijn er ook bijna dubbel zoveel als in januari 2009, toen de tijdelijke werkloosheid piekte na de financiële crisis.

Tijdelijke werkloosheid heeft ook niet hetzelfde nefaste effect op de psyche van mensen als werkloosheid zonder uitzicht op een terugkeer naar hun werk of een andere baan. “De duur van de werkloosheid is een belangrijke factor. Het psychische effect van een maand werkloosheid is heel anders dan dat van drie of zes maanden”, zegt Koster.

Volgens Koster maakt het perspectief een wereld van verschil. Het is aan de overheid om zo veel mogelijk perspectief te bieden aan mensen die werken in sectoren die nog altijd plat liggen. “Als je weet dat je over een of twee maanden weer werk hebt dat je graag doet, dan is de situatie niet zo hopeloos. Als je hele sector in moeilijkheden verkeert, dan heb je ook weinig mogelijkheden om ander werk te vinden.”

Een maand of enkele maanden tijdelijk werkloos zijn, heeft ook minder financiële repercussies dan langdurige werkloosheid. De uitkering voor tijdelijk werklozen bedraagt zowat 70 procent van hun loon. De meeste bedrijven konden in mei al weer opstarten. Vanaf 1 juni konden ook de cafés en de restaurants weer opengaan. In juli kwamen de bioscopen, de zwembaden en de pretparken erbij. Enkel de cultuur- en evenementensector kon nog niet terug aan de bak, of maar heel beperkt.

Het is een geluk bij een ongeluk dat we met de bankencrisis al een generale repetitie voor de coronacrisis hadden gehad. “Met de bankencrisis in 2008 is tijdelijke werkloosheid voor het eerst voor bedienden ingevoerd. Voordien bestond het systeem enkel voor arbeiders. De machinerie voor de tijdelijke werkloosheid bestond en de overheid heeft die bij de start van de lockdown in maart in gang getrapt”, zegt Van Gompel. Hij merkt echter op dat die tijdelijke werkloosheid ook niet te lang mag blijven duren en niet te algemeen mag zijn.

Na de oliecrisissen in 1973 en 1979 heeft de overheid volgens Van Gompel structurele werkloosheid ingevoerd, door te veel steun toe te kennen zonder voorwaarden. “De overheid moet opletten dat ze geen geld stort in een bodemloze put. Bedrijven die gedoemd zijn te verdwijnen, moet ze niet blijven ondersteunen. Er moet een soort proces van creatieve destructie in gang komen. Bepaalde banen zullen verdwijnen, andere komen in de plaats. Mensen moeten gemotiveerd worden nieuwe vaardigheden aan te leren en ander werk te aanvaarden.”

Elke crisis biedt ook kansen. Van Gompel: “Behalve Tsjechië had begin dit jaar geen enkel Europees land met meer openstaande vacatures dan België. Een deel van die vacatures is er nog altijd. Je kan niet elke werkloze omscholen tot ingenieur of verpleegster, maar een deel van je mensen zonder job kun je wel opleiden zodat ze in aanmerking komen voor banen die tot voor kort niet ingevuld geraakten.”