Hoe de Belgische havens inzetten op duurzaamheid en innovatie: port.brussels

De Haven van Brussel gebruikt zijn concessies als hefboom om de economie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te vergroenen, moest vechten voor zijn spoorlijn en heeft opvallend veel aandacht voor biodiversiteit.

In het directeursbureau van het prachtig bewaarde havenhuis in art-decostijl van de Haven van Brussel staan CEO Gert Van der Eeken en verantwoordelijke energie en klimaat Florence Debrouwer plots recht om een meterslange kaart te ontrollen. De Nederlandstalige Brusselaar die in Sint-Jans-Molenbeek woont, en de Franstalige die in de Vlaamse rand vertoeft, zijn duidelijk goed op elkaar ingespeeld. De kaart moet aanschouwelijk maken hoe uitgestrekt de Haven van Brussel wel is. De op een na grootste binnenhaven van België (na Gent) en de op een na meest productieve binnenhaven van Europa (na het Zwitserse Bazel) beheert de 14 kilometer kanaal die door het Brusselse gewest stroomt. Weinig bekend is dat de haven ook verantwoordelijk is voor de waterstanden. Toen in 2019 het water van de overwelfde Zenne gevaarlijk snel steeg, zodat overstromingsgevaar ontstond, kon dat water via het Kanaal worden afgevoerd. Het Kanaal fungeert met andere woorden ook als een groot stormbekken.

Eigenlijk bestaat het Brusselse kanaal uit twee kanalen. Een goed vertrekpunt om dat uit te leggen, is het kruispunt Sainctelette, dat op dit moment stevig onder handen wordt genomen. U kent het als de plaats waar u met de auto, wanneer u richting de basiliek van Koekelberg rijdt, de Annie Cordy-tunnel induikt richting E40. Rechts naast de grote werven van stadstheater Kaaitheater en het toekomstige museum Kanal gaat het stroomopwaarts richting de Schelde. Dat is het Zeekanaal Brussel-Schelde of Kanaal Brussel-Willebroek, dat ongeveer tot aan de Buda-brug loopt. Die hefbrug is vanaf deze maand weer volledig operationeel na lange werken die nodig waren na een aanvaring. Dat stuk van de haven is officieel een zeehaven, waardoor Brussel kleine zeeschepen kan ontvangen. Kijkt u op Sainctelette de andere kant op, dan kijkt u in de richting van het Kanaal Brussel-Charleroi. Via dat kanaal kunnen binnenschippers helemaal tot Parijs varen. Het is smaller dan het Zeekanaal, waardoor Brussel ook een belangrijke overslagfunctie heeft. De lading van grote schepen die via de Schelde tot Brussel varen, wordt overgeladen op kleinere boten die dan verder kunnen varen richting Charleroi. De Haven van Brussel beheert zo’n 116 vierkante kilometer, en heeft een kleine tweehonderd concessiehouders. Die bedrijven zijn vooral actief in de bouw, logistiek en industrie.

De Haven van Brussel is op vier manieren een motor van verduurzaming en innovatie.

1. Van de weg naar het water en het spoor

Dagelijks haalt de haven 2.000 vrachtwagens van de weg, en dat moeten er in de toekomst nog meer worden. Transportbedrijven in de haven spelen daar een centrale rol in. Zo zet Ziegler zwaar in op duurzaamheid. Zijn CEO, de vierdegeneratietelg Diane Govaerts, werd bekroond tot Franstalige Trends Manager de l’Année 2022. “Ziegler is wereldwijd actief en heel sterk bezig met de ESG-criteria (Engels letterwoord voor milieu, sociale en bestuurscriteria, nvdr),” zegt Gert Van der Eeken. Het is een van de havenbedrijven die al klimaatneutraal zijn, net als de betonleverancier CCB en het bouwbedrijf De Cloedt.

Een kleiner bedrijf met een innovatief model voor duurzame stedelijke logistiek via de binnenvaart in Brussel, is het Antwerpse Shipit Multimodal Logistics. Shipit, dat vorig jaar de Trends Impact Award won in de categorie Mobiliteit, helpt bouwbedrijven het materiaal voor de vele grote werven in de hoofdstad zo efficiënt mogelijk aan te voeren via het Kanaal. “Je zou kunnen zeggen dat Shipit een beetje het ei van Columbus heeft gevonden, het is een heel innovatief model”, zegt Gert Van der Eeken. “Bedrijven kunnen hun goederen door Shipit laten ophalen. Het bouwbedrijf zegt hoeveel het van wat nodig heeft op de werf op een bepaalde dag. Shipit zorgt dan dat het er is.”

Dat ook het spoor nog een rol speelt in het multimodale knooppunt voor weg, water en spoort dat de Haven van Brussel wil zijn, heeft aan een zijden draadje gehangen. Begin deze eeuw had de overheid beslist dat de spoorlijn naar de haven niet langer nodig was. In 2021 werd ze buiten gebruik gesteld, maar de Haven was al naar het gerecht gestapt om dat tegen te gaan. Onder impuls van de Brusselse regering werd in 2022 een akkoord bereikt met de federale regering, Infrabel en de eigenaar van het terrein, om de haven en de containerterminal weer met het spoorwegnet te verbinden door die lijn te herstellen. Op 28 juni moet de eerste trein over de vernieuwde lijn rijden.

2. Vergroenen via de concessiehouders

De Haven van Brussel is almaar strengere duurzaamheidscriteria gaan opleggen voor de bedrijven aan wie het een concessie toekent in de Haven van Brussel. Dat past ook in het beleid van de Brusselse gewestregering. Brussel is na Amsterdam de tweede stad ter wereld die de donuteconomie omarmde. Dat model voor een duurzame economie, ontwikkeld door de Engelse economie Kate Raworth, brengt ook sociale en ecologische criteria in rekening. De Brusselse regering lanceerde zo in 2023 de Shifting Economy-strategie voor de economische transitie van het Brussels gewest naar een economie die circulair, klimaatneutraal, digitaal, regeneratief en sociaal is. “Met de haven hebben we voor onze concessies criteria uitgewerkt, waarbij we kijken hoe sterk een bedrijf zijn ecologische voetafdruk vermindert, naar de verplaatsingen van het bedrijf, naar de weerslag die het heeft op Brussel”, zegt Gert Van der Eeken. “Het Brussels Gewest is onze grootste aandeelhouder. Als het gewest het aantal wagens wil terugdringen, kan ik aan bedrijven die met vrachtwagens vanuit heel Europa naar hier rijden, moeilijk zeggen ‘kom maar af’”.

“Naast de selectiecriteria om een concessie toe te kennen, zijn de clausules in het contract een belangrijke hefboom”, vervolgt milieudeskundige Florence Debrouwer. Duurzaamheidslabels spelen daarin een sleutelrol. Intussen hebben twintig bedrijven die clausules in hun contract. “Bedrijven moeten bijvoorbeeld het label Ecodynamische Onderneming van het Brussels Gewest halen (een label dat aangeeft dat je de impact van het bedrijfsactiviteit op het leefmilieu verkleint, nvdr)”, legt Florence Debrouwer uit. “Ze moeten op het internet ook een decarbonisatieplan publiceren met doelen voor 2030 en klimaatneutraliteit tegen 2050. “We ondersteunen onze concessiehouders daarbij. Ze kunnen een beroep doen op een transport- en klimaatexpert om hen te helpen, en meedoen met pilootprojecten om de biodiversiteit te verhogen.”

De meest opvallende nieuwe concessie is die aan het snelgroeiende Van Moer Logistics. Het bedrijf, dat de komende jaren de kaap van een half miljard euro omzet hoopt te ronden, kreeg dit jaar nog vers geld van de Belgische holding Ackermans & van Haaren, die in 2021 al in Van Moer stapte. Het familiebedrijf geleid door oprichter Jo Van Moer, haalde vorig jaar de belangrijke concessie binnen om twintig jaar lang de Brusselse containerhaven uit te baten en te ontwikkelen. Het haalde het onder meer van Katoen Natie van Fernand Huts.

Gert Van der Eeken was onder de indruk van het dossier van Van Moer Logistics: “We hadden voor die concessie de lat op het gebied van duurzaamheid heel hoog gelegd. Ik vond het tijdens de onderhandelingen frappant dat Van Moer daar telkens over kon gaan.” Van der Eeken verwijst onder meer naar de doelstellingen voor duurzaam stedelijk vervoer, het gebruik van groene energie, de ontwikkeling van multimodaal vervoer.

Ook omwille van die concessie was het belangrijk dat de Haven van Brussel haar verbinding met het spoorwegnet kon behouden. “Jo Van Moer heeft het contact voor het transport van AB Inbev afgesnoept van meneer Huts. Al het bier uit de brouwerijen van Leuven en Jupille komt hier aan. Waar dat vroeger per vrachtwagen ging, kan het nu met de trein komen, en dan via schepen naar Antwerpen en tot in Amerika worden gebracht. Het is een voorbeeld van multimodaal gebruik. Net daarom was het zo belangrijk de spoorverbinding terug te krijgen.”

3. Ecologische corridor in de stad

Met zijn 14 kilometer water in een dichtbevolkte grootstad is het Kanaal ook een plek waar veel dieren en planten kunnen gedijen. De Haven van Brussel neemt tal van initiatieven om de biodiversiteit te stimuleren. Zo plaatste het Franse bedrijf Ecocéan in 2022 op verzoek van de haven meer dan 200 vierkante meter met gevarieerde inheemse planten begroeide vlotten in het kanaal, om een beter habitat te creëren voor dieren. Watervogels als de aalschover kunnen er een nest bouwen. “In de loop van dit jaar komt er voor 400 vierkante meter groene vlotten bij”, zegt Florence Debrouwer. Onder water zitten biohutten, manden die langs de kades in het water hangen, waar vissen als de karper en de Europese aal en ongewervelde dieren zich kunnen voortplanten. Litter traps om het afval uit het water te halen liggen her en der in het Kanaal en er zijn ook drie schoonmaakboten, Castor, Botia en Damona, waarvan de laatste de eerste volledig elektrische boot is.

“Wanneer pilootprojecten slagen, prijzen we ze aan bij andere organisaties met een vergelijkbaar profiel. Dat deden we bijvoorbeeld met ons project waarbij we langs in de buurt van het skatepark (dat de haven installeerde, nvdr) vier zitbanken plaatsten met een zonnepaneel. De skaters kunnen er gratis hun smartphone opladen.”

“We bekijken ook hoe we het Kanaal kunnen gebruiken om de stad af te koelen, nu er door de klimaatopwarming meer hittegolven komen. Dat zit nu nog in een embryonale fase”, zegt Gert Van der Eeken. “We zijn ook geïnteresseerd in het concept van tiny islands op rotondes (biodiverse begroeiing op rotondes, nvdr).”

4. Het goede voorbeeld geven

Als port.brussels, een kmo met 138 werknemers, zijn concessiehouders via selectiecriteria en contracten aanzet tot vergroening en klimaatneutraliteit, moet het uiteraard zelf het goede voorbeeld geven. “We waren de eerste Belgische haven met een label van CO2-neutraliteit (in 2017, nvdr) en we halen ook het label Ecodynamische Onderneming van het Brussels Gewest. We zijn bovendien lid van de Belgian Alliance for Climate Action”, zegt Florence Debrouwer. “Sinds 2014 laten we onze koolstofvoetadruk meten door CO2Logic. Elk jaar proberen we de ecologische voetafdruk van onze gebouwen, voertuigen en boten te verminderen. We moedigen thuiswerk aan en stimuleren onze werknemers milieuvriendelijk naar het werk te gaan. We leggen onze concessiehouders ook niets op zonder het zelf eerst uit te testen in onze eigen organisatie.”

Een groot project voor de komende jaren is het logistieke centrum TIR onder handen nemen. Die logistieke hub ligt vlak bij het al herontwikkelde Thurn & Taxis, schuin tegenover het art-decogebouw waar zich de hoofdzetel van de haven bevindt. “Het TIR-gebouw is een dinosaurus van 112.000 vierkante meter opslagruimte in vijf gebouwen die dateren uit de jaren vijftig. Vroeger was het een van de eerste multimodale centra, waar de trein binnenreed, maar nu is het totaal verouderd. Steeds meer bedrijven trokken er weg”, legt Gert Van der Eeken uit.

De Haven wil TIR een nieuw leven geven als een moderne logistieke hub, zoals die al te vinden zijn in Amsterdam of Lyon. Omdat de port.brussels eigenaar is van het gebouw, liggen de sleutels voor de verduurzaming niet bij de concessiehouders, maar bij port.brussels zelf. Daarvoor moet het eerst op zoek naar privépartners en de investeringen, om de energie vretende, uitgeleefde gebouwen om te turnen tot een moderne hub op slechts een paar kilometer van het centrum van Brussel. TIR kan uitgroeien tot een overslagcentrum, waar goederen die zijn aangevoerd via weg, water of spoor, worden overgeladen op cargofietsen of elektrische bestelwagens voor de laatste kilometers naar hun bestemming.

TIR moet ook multifunctioneler worden, met ateliers, ruimte voor stadslandbouw en kantoren, en volledig geïntegreerd in de buurt. Gert Van der Eeken onderhoudt ook goede contacten met Stijn Christiaens, medeoprichter van techbedrijf Collibra, dat op Thurn & Taxis zijn kantoor houdt. “Als je kijkt naar hoe in Gent het Wintercircus is vernieuwd als centrum voor start-ups, dan vraag ik me af of we zoiets ook niet in Brussel kunnen doen in TIR.”

Dit artikel is het tweede in een vierdelige reeks over de Belgische havens. Port of Antwerp-Bruges beet de spits af, Gent en Oostende volgen de komende weken.